د افغانستان د اسعارو تحول
د افغاني روپۍ تاریخچه: له پيله تر اوسهد افغانستان د ملي اسعارو، یعنې افغاني، تاریخ ډېر اوږد او له بدلونونو ډک دی. د دې اسعارو بنیاد د شلمې پېړۍ په لومړیو کلونو کې ایښودل شوی دی. مخکې له دې چې افغاني رسمي روپۍ شي، خلکو به د نورو هېوادونو سکې، لکه هندي روپۍ، ایرانی تومان، یا د سرو زرو او سپینو زرو ټوټې د راکړې ورکړې لپاره کارولې. همداراز، د امیر عبدالرحمن خان (۱۸۸۰-۱۹۰۱) په وخت کې هم د فلزي سکو کارول معمول وو، خو هغه مهال منظم ملي اسعار نه وو.
په ۱۹۲۵ کال کې، د امیر امانالله خان د واکمنۍ پر مهال، د افغانستان د ملي روپۍ اساس کېښودل شو. هغه وخت دولت پریکړه وکړه چې خپل ملي اسعار جوړ کړي او د "افغاني" په نوم یې نوې پیسې بازار ته راوویستې. د افغانی ارزښت د سرو زرو له ارزښت سره وتړل شو، یعنې یو افغانی دومره ارزښت درلود لکه څومره چې د سرو زرو یو مشخص وزن وي. دا کار د دې لپاره وشو، څو خلکو په دې نوې پیسه باور وکړي.
د افغاني پيلې روپۍ فلزي وې، وروسته کاغذي افغانی هم چاپ شو. د افغانستان بانک، چې په ۱۹۳۹ کال کې تاسیس شو، د افغانی د چاپ او تنظیم مسوول شو. دغه بانک د دولت له لوري د اسعارو د سیاست کنټرول کولو لپاره جوړ شو. له هغه وخت راهیسې افغاني د افغانستان رسمي او ملي اسعار وګرځېدل.
د افغاني ارزښت په اوږدو کلونو کې بدل شوی دی. د شاهي نظام، د داوود خان جمهوریت، د کمونستي رژیم، مجاهدینو او وروسته د طالبانو د لومړۍ دورې پر مهال، د افغاني ارزښت ډېر توپیرونه راغلل. تر ټولو زیات بېثباتي هغه وخت راغله کله چې د کورنۍ جګړې پر مهال یو هېواد – دوه ډوله افغاني وې. یوه افغاني د مجاهدینو له خوا چاپېدله او بله د طالبانو له خوا، او دواړه یو بل نه منلې.
په ۲۰۰۲ کال کې، د نوې ادارې له جوړېدو وروسته، د افغاني واحد نوی شو. پخوانۍ افغانی له بازاره وویستل شوه او نوي اسعار چاپ شول. دا کار د دې لپاره وشو چې د اسعارو ارزښت بیرته ثبات ومومي او یو واحد افغانی بازار ته وړاندې شي.
نن ورځ افغانی د افغانستان د ټولو رسمي معاملو لپاره کارېږي، که څه هم لا هم په ځینو سیمو کې خلک د ډالرو یا کلدارو کارولو ته ترجیح ورکوي. خو افغانی اوس هم د هیواد د اقتصادي هویت یوه مهمه برخه ده، چې د هر افغان په ورځني ژوند کې ځای لري.
۲ .د اسعارو ارزښت او د سیاسي نظامونو بدلوند یوه هېواد د اسعارو ارزښت ډېره زیاته اړیکه له سیاسي ثبات او د حکومتونو له پیاوړتیا سره لري. افغانستان هم د همدې اصل له مخې د خپلو پیسو ارزښت په تېرو څو لسیزو کې له لوړو ژورو سره مخ کړی دی. کله چې په
هېواد کې سیاسي نظام پیاوړی او باثباته وي، نو خلک په ملي اسعارو باور کوي، سوداګري ښه روانه وي، او د اسعارو ارزښت هم ثابت پاتې کېږي. خو کله چې کودتا، انقلاب، یا د حکومتونو سقوط راشي، نو د اسعارو ارزښت ژر راټیټېږي.
مثلاً، کله چې د شاهي نظام پرځای د محمد داوود خان جمهوریت راغی، د افغانی ارزښت لږ اغېزمن شو. خلکو ته دا نوې سیاسي فضا ناپېژندل شوې وه، او دا نااعتمادي د اسعارو بازار هم خراب کړ. وروسته بیا، کله چې کمونیستي رژیم واک ته ورسېد، د جګړو او ناسم مدیریت له امله افغاني ارزښت له سختو ستونزو سره مخ شو. د خلق او پرچم ګوندونو ترمنځ اختلافاتو او بهرنیو لاسوهنو هم د اقتصادي بېثباتۍ زمینه برابره کړه.
تر ټولو سخت وخت د مجاهدینو له بریا وروسته راغی. د دولت مرکزي اداره ضعیفه شوه، هر قومندان خپله افغانی چاپوله، او هره سیمه خپل اسعار لرل. دا حالت د دې سبب شو چې د افغانی ارزښت یو ډول "بازاري" حالت غوره کړي، یعنې هر څوک به د افغانی قیمت د خپلو ګټو او علاقو له مخې ټاکه. د طالبانو د لومړۍ دورې پرمهال هم همداسې حالت وو. له یوې خوا د نړیوالو بندیزونو له امله هېواد ته ډالر نه راتلل، او له بلې خوا د کورني تولید نشتوالی د افغانی ارزښت کمولو ته زمینه برابره کړه.
کله چې په ۲۰۰۱ کال کې نوی حکومت جوړ شو، د افغانی لپاره یو نوی دور پیل شو. نړیوالو مرستو، د مرکزي بانک بیا فعالېدو، او د نړیوالو ادارو نظارت سره د افغانی ارزښت یو څه ثبات وموند. خو سره له دې، هر ځل چې په حکومت کې ناورین، فساد، یا د مشرتابه بدلون راغلی، افغانی بیا له خطر سره مخ شوې ده.
د سیاسي نظامونو بدلون یوازې د اسعارو له ارزښت سره مالي اړیکه نه لري، بلکې د خلکو رواني حالت هم اغېزمنوي. کله چې خلک د راتلونکې په اړه ډاډه نه وي، نو هڅه کوي خپل شتمنۍ په ډالرو، کلدارو یا نورو اسعارو واړوي، او دا کار د افغانی ارزښت لا ټیټوي.
د دې لپاره چې افغانی باثباته پاتې شي، سیاسي ثبات، د حکومت قانونمند اداره، شفاف اقتصاد، او د خلکو باور ډېر اړین دي. ځکه چې د اسعارو ارزښت یوازې د بانک د پالیسیو له لارې نه ساتل کېږي، بلکې د خلکو باور، سیاسي آرامتیا، او اقتصادي تولید هم ډېر مهم رول لري.
۳ .د بهرنیو اسعارو اغېز پر افغانیپه افغانستان کې د افغانی تر څنګ ډېر خلک بهرني اسعار لکه ډالر، پاکستانۍ کلدارې او ایرانی تومان هم کاروي. دا بهرني اسعار اکثره له سوداګرۍ، قاچاق، یا له مهاجرتونو سره راځي. کله چې د یو هېواد بازار کې د نورو اسعارو کارول زیات شي، نو د خپل ملي اسعارو ارزښت ته زیان رسېږي.
په سرحدي سیمو کې لکه ننګرهار، کنړ، خوست، نیمروز او هرات کې خلک د پاکستانۍ کلدارې او ایرانی تومان څخه ډېر کار اخلي. په کابل او نورو لویو ښارونو کې بیا ډالر د سوداګرو ترمنځ ډېر عام شوي. دا کار ځکه کېږي چې خلک فکر کوي بهرني اسعار ثبات لري او د وخت په تېرېدو ارزښت نه بایلي. له همدې امله، خلک هڅه کوي خپل شتمنۍ په ډالرو یا کلدارو واړوي.
کله چې د بازار ډېر راکړه ورکړه په نورو اسعارو وشي، نو افغاني کم کارېږي. دا حالت افغاني ته دوې ستونزې پیدا کوي: اول دا چې خلک یې نه غواړي واخلي، او دوهم دا چې غوښتنه یې راکمېږي. کله چې غوښتنه کمه شي، نو ارزښت هم راټیټېږي. دا هغه اصل دی چې د اقتصاد پوهان ورته "عرضه او تقاضا" وايي.
سربېره پر دې، ځینې شرکتونه، موسسات او حتی ځینې دولتي قراردادونه هم په ډالرو کېږي. دا کار د افغانی ارزښت ته مستقیم زیان رسوي، ځکه چې افغانی له بازار نه ورو ورو وځي. که دولت غواړي چې افغاني باثباته کړي، باید بهرني اسعار له بازار نه کم کړي، او خلک وهڅوي چې یوازې افغاني وکاروي.
۴ .د بانک د نقشې تحول: له شاهي بانک نه تر اوسني مرکزي بانکد افغانستان د بانکدارۍ سیستم اوږده سابقه لري. د شاهي دورې پر مهال، یو محدود مالي سیستم موجود و، چې له شخصي بانکونو او تجارتي بنسټونو څخه جوړ شوی و. خو د افغانی اداره دومره قوي نه وه. په ۱۹۳۹ کال کې د افغانستان بانک جوړ شو، چې دا لومړی رسمي مرکزي بانک و، او وظیفه یې دا وه چې افغاني کنټرول، چاپ او د اسعارو سیاست پر مخ یوسي.
د افغانستان بانک له پیله تر اوسه ډېر بدلونونه لیدلي. د شاهي نظام، کمونستي رژیم، مجاهدینو او طالبانو د دورو پر مهال دا بانک یا بند شوی، یا محدود شوی، یا یې فعالیتونه کمزوري شوي. خو بیا هم، دا یوازینی بنسټ دی چې د افغانی د ارزښت، چاپ، کنټرول، او د اسعارو بازار څارنه کوي.
د افغانستان بانک نه یوازې افغاني چاپوي، بلکې د اسعارو ذخیره هم اداره کوي. دا بانک هڅه کوي چې د ډالرو او نورو اسعارو په تبادله کې بازار کنټرول کړي. کله چې افغاني ارزښت ټیټېږي، بانک ډالر بازار ته وړاندې کوي، او کله چې زیاتېږي، نو ډالر بېرته راټولوي. دا طریقه د اسعارو د ثبات لپاره مهمه ده.
په اوسني وخت کې هم د افغانستان بانک هڅه کوي چې افغاني باثباته وساتي، خو له نړیوالو بندیزونو، د پیسو نشتوالي او سیاسي فشارونو سره دا کار ورته ډېر سخت شوی دی. که دولت غواړي افغاني پیاوړې کړي، نو د بانک رول باید نور هم قوي شي.
۵ .د اسعارو د کنټرول لپاره د دولت پالیسۍ
دولتونه د خپلو اسعارو د ارزښت ساتلو لپاره مختلف سیاستونه لري. افغانستان هم د افغانی د ثبات لپاره ځینې اقدامات کړي دي، خو دا اقدامات همیشه مؤثر نه دي پاتې شوي. د اسعارو د کنټرول لپاره تر ټولو مهم کار دا دی چې دولت یو واضح مالي او اقتصادي سیاست ولري.
افغان دولت وخت ناوخت د افغانستان بانک له لارې بازار ته ډالر واردوي. دا کار د دې لپاره کېږي چې کله افغاني ارزښت ټیټېږي، بازار ته ډالر ورکړل شي، تر څو تقاضا متوازنه شي. بل اقدام دا دی چې دولت هڅه کوي د وارداتو او صادراتو ترمنځ تعادل وساتي، ځکه چې زیات واردات د ډالرو تقاضا زیاتوي، او دا د افغانی ارزښت ته ضرر رسوي.
دولت باید د مالیاتي پالیسیو له لارې هم کار وکړي، یعنې داسې مالیات او تشویقي میتودونه رامنځته کړي، چې خلک افغاني وکاروي، نه بهرني اسعار. همداراز، په قراردادي نظام کې باید یوازې افغاني ومنل شي، ترڅو د افغانی باور لوړ شي.
په ځینو وختونو کې دولت د اسعارو تبادله محدوده کړې، یعنې خلک نه شي کولی له یو مشخص حده زیات ډالر واخلي یا انتقال کړي. که څه هم دا کار د افغانی د ارزښت د دفاع لپاره کېږي، خو کله ناکله منفي اغېزې هم لري، ځکه چې خلک فکر کوي دولت کمزوری شوی.
که دولت غواړي دا سیاستونه ګټور شي، نو باید پر هممهاله تولید، صادراتو، شفافو ادارو او د خلکو باور هم تمرکز
وکړي.
۶ .د افغانی پر وړاندې د تور بازار خطر
تور بازار، یا غیر رسمي بازار، هغه ځای دی چېرته چې اسعار د دولت له کنټروله بهر تبادله کېږي. په افغانستان کې دا ډول بازارونه، لکه سرای شهزاده )کابل(، د افغانی ارزښت ته لوی خطر بلل کېږي. دلته اسعار نه د رسمي نرخ له مخې تبادله کېږي، نه یې دولت څارنه کوي.
په دې بازارونو کې خلک د اړتیا پر اساس اسعار اخلي او پلوري، خو قیمتونه ډېر وخت د هوساینې او ثبات پر ځای، د وېرې او فرصت پر بنسټ ټاکل کېږي. مثلًا، که د هېواد وضعیت خراب شي، خلک ژر ډالر اخلي، او دا کار افغانی راټیټوي.
بله ستونزه دا ده چې دلته ډالر، کلدارې، تومان، او نور اسعار ډېر اسانه تبادله کېږي، او دا د افغانی له رسمي ځایه ویستل دي. دولت نه شي کولی دا تبادله کنټرول کړي، ځکه اکثر صرافان د قانون له ساحې بهر کار کوي.
تر ټولو بده خبره دا ده چې ځینې صرافان یا غټ کاروباریان د اسعارو نرخونه په خپله ټاکي، او عام خلک مجبور دي هماغه نرخ ومني. دا حالت د تور بازار قدرت زیاتوي، او افغانی لا کمزورې کېږي.
د حل لاره دا ده چې دولت باید غیر رسمي بازارونه قانوني کړي، شفافیت راولي، او د رسمي بانکونو او صرافیو ترمنځ متوازن سیاست غوره کړي.
۷ .د نړیوالو بندیزونو اقتصادي اغېزې پر افغانیکله چې پر یوه هېواد نړیوال بندیزونه ولګول شي، نو دغه هېواد ته د بهرني اسعارو، نړیوالو مرستو او پانګونو لاره بنده شي. افغانستان هم له ۲۰۲۱ کال وروسته له دې حالت سره مخ شو. نړیوالو ادارو د افغانستان شتمنۍ کنګل کړې، بانکي نظام یې کمزوری شو، او ډالر یا نور اسعار نه راتلل.
دا بندیزونه افغاني ته ډېر زیان ورسوي. اول خو دا چې خلک ډالر نه شي ترلاسه کولی، نو ارزښت یې پورته خېژي، او افغانی راټیټېږي. دوهم دا چې نړیوال بانکونه له افغان بانکونو سره تعامل نه کوي، نو نه واردات کېږي، نه صادرات، او نه هم پانګونه. دا د بازار تقاضا کموي، او افغانی نور هم بې ارزښته کېږي.
همداراز، نړیوالو بندیزونو له امله خلکو ته وېره پیدا شوه، او هر څوک هڅه کوي خپل پیسې په ډالر واړوي. دا رواني اغېزه هم د افغانی ارزښت ته تاوان رسوي. ډېری موسسات، شرکتونه او حتی خیریه بنسټونه، چې پخوا به یې افغاني کاروله، اوس د ډالرو له کمښت سره مخ دي.
که دا بندیزونه دوام ومومي، نو د افغانی ارزښت ثبات ډېر مشکل شي. یوازینۍ حل لاره دا ده چې افغانستان له نړیوالو سره تفاهم وکړي، شفاف مالي نظام رامنځته کړي، او د نړۍ باور بېرته وګټي