نقش دانشمندان مسلمان در فن معماری و مهندسی

نقش دانشمندان مسلمان در فن معماری و مهندسی 

چکیده:

در خلال پیروزی‌ های مسلمانان یعنی آغاز قرن هفتم و نهم میلادی، سپاه اسلام، امپراتوری یا خلافت اسلام را که یکی از بزرگترین امپراطوری ‌های تاریخ به ‌شمار می ‌رود، تأسیس کرد و آن را به تدریج گسترش داد.

 در قرن هشتم میلادی یعنی اوج حکومت خلفای عباسی، مرکز امپراتوری اسلامی از دمشق به شهر تازه تأسیس بغداد منتقل شد.
در طول این دوره ، جهان اسلام تبدیل به قطب دانش، پژوهش و روشنفکری گردیده وعلوم وفنونی مانند: 
زراعت، هنر، اقتصاد، موسیقی، معماری، صنعت، حقوق، تاریخ، جامعه ‌شناسی، زیست ‌شناسی، ریاضیات، ادبیات، دریانوردی، فلسفه، کیمیا، فزیک، طب، نجوم، علوم دینی، اخلاق، منطق و غیره گسترش داده شد. 

کلید واژه ها:

بیت‌الحکمه (خانهٔ دانش)، تزیینات (دیکوراسیون)، ادوار (دوره ها)، اسکلیت بندی (چوکات بندی)، بین‌ النهرین (شهر بین دریا های دجله و فرات)، رصد خانه (برج ترصد)، کتاب گینس ( کتاب ثبت رکوردها)، معماری (ارکیتکچر) و مهندسی (انجینری).

مقدمه
هارون الرشید علاوه بر دعوت از دانشمندان و محققین، به گردآوری و ترجمه کتاب‌های خطی از زبان سریانی، یونانی و پهلوی به عربی فرمان داد.

 پس از هارون الرشید ، پسرش مأمون الرشید بیت‌الحکمه (خانهٔ دانش) بغداد را
بنیان نهاد و دستور ساخت رصدخانه‌ ای را صادر کرد.
این اقدام باعث مهاجرت دانشمندان از هر گوشه و کنار جهان به سوی بغداد و رونق آموزش و پژوهش شد.
از سوی دیگر این اقدام به جنبش و نهضت ترجمه نیز مشهور است. 

بسیاری از آثار عهد عتیق و روزگار باستان که به دست فراموشی سپرده شده بودند، به زبان عربی و بعدها به زبان‌های فارسی، سندی، عبری، ترکی و لاتین ترجمه شدند.

 علوم گونا گون و عهد باستان بین‌ النهرین، ایتالیا، یونان، چین، هند، ایران ، مصر، شمال آفریقا و تمدن بیزانس درآمیخته شدند.
در دوران خلافت امویان در اندلس و حکمرانی فاطمیان در مصر، شهرهای کوردوبا و قاهره به عنوان مراکز علمی و دانشگاهی در حوزه‌های متعدد فعالیت تحقیقاتی داشتند.

فن معماری در دوره طلایی اسلام 

به‌ طور کل آگاهی ما از نحوه ساخت، طراحی معماری و سایر امور ساختمانی دوره اسلامی بسیار کم و محدود است. بدون شک ایجاد بناها، چه مجموعه‌ های مذهبی وچه غیر مذهبی، مستلزم آگاهی از علومی چون هندسه، ریاضی و طراحی بوده ‌است و استاد کاران طی قرون متمادی با بهره‌ گیری ازعلوم، توانسته ‌اند شاهکاریهایی در هنر معماری را به وجود آورند.
متأسفانه در متون تاریخی دوره اسلامی مطالب مهم و تصاویر چندانی در مورد چگونگی ایجاد بناها به چشم نمی‌ خورد.
تنها نمونه‌ های قابل ذکر دو نقاشی منسوب به بهزاد، با تاریخ ۸۷۲ هجری، در ظفرنامه و خمسه نظامی است. 

این نقاشی ‌ها در حال حاضر در دانشگاه هابکینز آمریکا نگهداری می ‌شوند و در آن‌ ها نحوه ساخت مسجد جامع تیمور و همچنین کاخ خورنق به شیوه مینیاتوری به تصویر کشیده شده ‌است.

 در این نقاشی ‌ها تا حدودی تزیینات، ابزار و وسایل معماری مرسوم آن روزگار. مانند: خوازه، گونیای چوبی، اره، خط ‌کش، بیل، تیشه، ماله، زینه، همچنین مصالح ساختمانی سنگ، خشت، گچ، چونه، کاشی و مراحل اجرای ساختمان نشان داده شده ‌است.

برخی محققان بر این عقیده‌ اند که علت فقدان مطالب سودمند دربارهٔ معماران دوره اسلامی، روش‌های طراحی، ساختمانی آنها، این است که معماران در مقایسه با شاعران، فیلسوفان و مورخان کمتر مورد توجه بوده ‌اند.
البته این رأی درست به نظر نمی‌ رسد؛ زیرا در ادوار مختلف نیازهمگان به معمار، استاد کاران ساختمانی برای ایجاد محل‌ های مسکونی، تجاری و عبادی امری مسلم بوده‌ است.

مورخان اسلامی چون بیهقی، ابن خلدون و خواجه رشیدالدین، مطالب سودمندی دربارهٔ معماری و معماران نوشته‌ اند؛ معماران از علوم ریاضی، هندسه اطلاع داشتند، در احداث بناها قبل از هر چیز به طراحی و نقشه‌ کشی مبادرت می‌ ورزیدند. 

فارابی فیلسوف بزرگ ایران می‌ گوید معماری مبتنی بر علم الحیل است، حیل، مهارت، هنر و فنی است که با کار استادانه و هنرمندانه در اشکال هندسی نشان داده می ‌شود.

 هندسه مبنای معماری بود، معمار بسیار ماهر و استاد را مهندس می ‌گفتند که به معنای اندازه گیرنده است.
همچنین متونی در دست است که در آن ‌ها از هندسه و طرح‌ های هندسی برای معماران بحث می ‌شود.
سراسر این کتاب‌ ها دارای توضیحاتی است که به معماری عملی ارتباط پیدا می‌ کند.
 بخشی از کتاب مفتاح الحساب نوشته جمشید کاشی ریاضیدان و منجم عصر تیموری، به معماری اختصاص یافته، در آن بخش از روش ‌های ساختن طاق، گنبد، مقرنس بحث می ‌کند، از انواع طاق هایی که او شرح می ‌دهد.
 برخی را در بناهای تیموری می‌ توان مشاهده نمود.
مسئولیت ساخت بنا نیز به عهده گروه‌ های متعددی بوده ‌است؛ مثلاً گروه مسئول احداث ساختمان تا مرحله رنگمالی، گروهی مسئول تزیینات بنا مانند: سنگ کاری، گچ کاری و کاشی کاری بوده ‌اند.
همچنین بین استاد کاران، سلسله مراتبی وجود داشته. مانند معمار، مهندس، بنا، سرکارگر، سنگ کار، گلکار، گچ کار، کاشی کار، نجار و کارگر ساده. که هر یک مسئولیت خاصی داشتند.
از طراحی معماری و ساختمان سازی این دوره میتوان بنا های تاریخی ذیل را نام  برد: مسجد خابگاه سلیمان، تاج محل، کاخ الحمرا، مسجد جمعه، گنبد خشتی اورشلیم، "منار مارپیچی سامرا"( حشمت الله، ۱۴۰۰ ه ش، صفحه ۱۲) ، ارگ حلب، مسجد "جامع قرطبه" ( حشمت الله، ۱۴۰۱ ه ش، صفحه ۳۶)، گنبد مسجد سلیمانیه، " مسجد نوگنبد، مسجد جام هرات، منارهای غزنی و منارجام." ( حشمت الله، ۱۳۹۳ ه ش، صفحه ۱۹۹)

تصویر شماره ۱:. نمای دوبعدی منار مارپیچی سامرا هنگامی که مسجد جامع سامرا (در عراق) توسط خلیفه عباسی المتواكیل (سلطنت ۸۴۷–۸۶۱ سلطنتی) حدود سال ۸۵۰ ساخته شده است.

در معماری اسلامی، اسکلیت بندی ساختمان ها مهمترین قسمت تزئین و پرداخت نما های ساختمان، گیرا ترین عنصر آن میباشد.
به گونه مثال مقرنس کاری یکی از شیوه های تزئینی ساختمان می باشد، انواع ساختمان‌ های اصلی معماری اسلامی برای ساختمان ‌های بزرگ یا عمومی عبارتند از: مسجد، مقبره، قصر و قلعه.

اصول اصلی معماری اسلامی از این چهار ساختمان گرفته شده و در ساختمان‌های دیگر مانند :حمام‌های عمومی، فواره‌ها، "مکاتب" (حشمت الله، ۱۴۰۱ ه ش، صفحه ۷۲)، کاروانسرا ها، حوض ها، بازار ها و معماری خانه‌ ها استفاده شده ‌است.

فن مهندسی (انجینری ) در دوره طلایی اسلام 

در دوران طلایی اسلام، خلیفه به عنوان شخص اول روشن فکر و متمدن.
برای نخستین بار، دانش آموزان، محققین مختلف را از سر تا سر دنیا مثل چین، هند، خاورمیانه، شمال آفریقا، اروپا و آسیای میانه گرد هم جمع نمود.

یکی از بزرگ ‌ترین ابداعات در این دوره مهم کاغذ بود.
کالایی که رمز و راز تولید آن سال‌ ها در نزد چینایی‌ها پنهان مانده بود.
ساخت و استفاده صنعت کاغذ سازی را اسیران جنگ تالاس (۷۵۱ میلادی) به مسلمانان آموختند که بعداً این صنعت به سمرقند و بغداد انتقال شد.
عرب ها با گسترش شیوه‌ های چینی و استفاده از پوست درخت توت این صنعت را کامل کردند.

مسلمانان با استفاده از نشایسته و آهار کتاب‌ ها را صحافی می‌ کردند.
حدود سال ۹۰۰ میلادی، صدها مغازه کتاب فروشی، که کتاب ‌هایی با نسخه خطی می‌ فروختند در بغداد وجود داشت.

 در قرن سیزدهم میلادی، حرفه کاغذ سازی از ممالک مسلمان به فز، از آنجا به اندلس و اروپا گسترش پیدا کرد. 

کتابی دربارهٔ علم طب از محمد زکریای رازی که در نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی به زبان ایتالیایی ترجمه شده ‌است. 
دانش نقشه ‌برداری، مکان نگاری، کمک بسیاری در توسعه، پیشرفت مسلمانان ایفا کرد. رسم، سنت زیارت کعبه، این شهر را به مرکز تبادل افکار و کالا تبدیل کرده بود.

تجاران مسلمان تأثیر شگرفی بر تجارت، شهراه ‌های بازرگانی عربی، آفریقایی و آسیایی گذاشتند. 

آثار زیادی از نوشته جات و کتاب ‌های اسلامی از قرون میانه اسلامی (دوره طلایی اسلام) بر جای مانده‌ است که به موضوعاتی نظیر شعر، تاریخ، فلسفه، ادبیات، خداشناسی و غیره پرداخته ‌اند.

نخستین رساله‌ ها، دانش نویسه‌ ها، دربارهٔ علم محیط زیست، دانشمندان علوم محیط زیست، که مخصوصاً در رابطه با آلوده گی زیست‌ محیطی مطرح شد؛ توسط ابو یوسف کندی، محمد زکریای رازی، ابن الجزار القیروانی، بنی تمیم، ابوسهل مسیحی جرجانی، ابن سینا بلخی، علی بن رضوان، عبداللطیف البغدادی و ابن النفیس به رشته تحریر درآمد.

 مقالات آن‌ها همچنین موضوعات مختلف را از قبیل آلوده گی هوا، آلوده گی آب، آلوده گی خاک و سوء مدیریت شهری تشریح کرده بود.
شهرهای کوردوبا و اندلس که جزء ممالک اسلامی محسوب می ‌شدند، دارای سطل‌های زباله بودند.

تعدادی از مراکز علمی و آموزشی که قبلآ در دنیای قدیم گمنام بودند، خاستگاه ‌شان از سال‌های نخستین عصر طلایی اسلام نشأت می‌ گیرد.
بارزترین مثالی که در این زمینه می‌ توان گفت، شفاخانه های عمومی است که به جای معابد شفاء و معابد خواب، استراحت و تأسیس گردید.
همچنین شفاخانه های مربوط به بیماری‌ های "روانی" (حشمت الله، ۱۴۰۰ ه ش، صفحه ۲۸۰) نیز در آن دوره ساخته شد.

از دیگر مراکز علمی تحقیقاتی که در دوران طلایی اسلام بنیان نهاده شد، کتابخانه‌ های عمومی با قابلیت امانت دهی کتاب، پوهنتون ها با اعطاء درجه‌های علمی به محصلین و رصدخانه‌ های نجوم به عنوان مراکزتحقیقاتی را می ‌توان نام برد.

 تفاوت آشکاری که رصدخانه ‌های عصر شکوفایی اسلام با رصد خانه‌های کهن داشتند، غیر خصوصی بودن این ‌گونه مراکز بود. 
در دوران طلایی اسلام حدود قرن نهم میلادی، نخستین پوهنتون که به محصلین خود مدرک تحصیلی طبابت اعطاء می‌ کردند تحت عنوان شفاخانه بر پا شدند. 
این مراکز دو منظوره بوده. حالت پوهنتون- شفاخانه ( شفاخانه های کادری امروزی) داشتند.

کتاب گینس که رکوردهای دنیا در آن ثبت می ‌شود، پوهنتون قرویین (تأسیس ۸۵۹ میلادی) واقع در شهر فز مراکش را به عنوان قدیمی ترین پوهنتون که مدرک تحصیلی به محصلین خود اعطاء می‌ کرد معرفی نمود.

پوهنتون الازهر مصر که در سال ۹۷۵ میلادی در قاهره بنا شد.
در رشته‌ های گوناگون پوهنتون، مدارک تحصیلی به محصلین خود اعطاء می‌ کرد.
این مدارک شامل مدارک تخصص (کارشناسی ارشد امروزی) نیز می ‌شد. 
پوهنتون الازهر به عنوان یک پوهنتون کامل در دنیا شناخته شده ‌است. خاستگاه و اصل درجه، مدرک دکتورا به مجوز و مدرکی با نام اجازه (به عربی: الإِجازَة) بر می ‌گردد.
دانش آموزان که این مدرک را اخذ می ‌کردند اجازه داشتند در مکاتب اسلامی به نشر آرا، افکار خود و همچنین تدریس علوم مربوط بپردازند.

گفته شده ‌است کتابخانه طرابلس در لبنان تا قبل از جنگ ‌های صلیبی حدود ۳ میلیون جلد کتاب داشت.
این کتابخانه که در جریان جنگ‌ های صلیبی ویران شده دارای آثار بسیار مهمی به زبان عربی ودربارهٔ علوم ریاضیات وجود داشت.
که تعداد شان به‌ طور قابل ملاحظه‌ ای از مجموع کتاب‌های لاتین و یونانی قرون وسطی بیشتر بود.
البته تعداد کمی از این کتاب‌ها در پوهنتون های عصر حاضر تدریس می ‌شود.
به عنوان مثال جمیل رجب کارشناس تاریخ علوم دانشگاه مک گیل در این زمینه می ‌گوید: کمتر از پنج درصد از کتاب‌های موجود قرون وسطی اسلامی در حال تدریس می ‌باشند. 

سهیم الحسنی استاد پوهنتون و مهندس ( انجینر) میخانیک اماراتی پوهنتون منچستر در اینباره می ‌گوید: تعداد پنجاه هزار نسخه خطی به جا مانده، مورد بازبینی قرار گرفته‌ و هنوز پنج میلیون نسخه در نوبت بازبینی قرار دارد.

 در جریان جنگ‌های صلیبی یک صد هزار جلد از کتاب‌های دارالعلم غارت شده یا به آتش کشیده می ‌شود. 
نخستین شفاخانه مسلمانان در سال ۸۸ هجری قمری در زمان خلافت امویان تأسیس شد.
طی این دوران بیش از ۶۰ شفاخانه در بغداد و ۳۳ شفاخانه در قاهره ساخته شد.
در دوران طلایی اسلام مراکز حقوقی ویژه‌ ای تأسیس شدند که به امور خیریه، وقف و امور حقوقی می ‌پرداختند.
همچنین مراکز حواله پول، حل اختلاف و داد خواهی نیز بنا شدند.

از دیگر ویژه گی‌های دوران طلایی اسلام، وجود دانشمندان، حکیمان و دانش پژوهانی است.
که در چندین دانش متفاوت سر رشته داشته و در آن سرآمد روزگار خویش بودند.
این حکیمان هم در علوم مادی، فیزیکی، علوم دینی، متافیزیکی، در شاخه‌های متعدد دخیل بوده و پژوهش‌های ارزنده ‌ای می ‌کردند.
مثالی که در این زمینه در دنیای غرب، در دوره رنسانس می ‌توان نام برد.
لئوناردو دا وینچی می ‌باشد.
در خلال دوران طلایی اسلام، تعداد حکیمان و پژوهشگرانی که در چند زمینه علمی فعالیت داشتند.
بیشتر از دانشمندانی بودند که تنها در یک رشته تخصصی تحقیق و مطالعه می‌ کردند.
از این میان می ‌توان ابوریحان بیرونی، جاحظ، ابویوسف کندی، ابن سینابلخی، شریف ادریسی، ابن باجه، ابن زهر، ابن طفیل، ابن رشد، جلال‌الدین سیوطی، جابر بن حیان، عباس بن فرناس، ابن هیثم، ابن نفیس، ابن خلدون، امام محمد غزالی، محمد بن موسی خوارزمی، علی بن حسین مسعودی، مقدسی، بدیع ‌الزمان جزری، فخر رازی، محمد بن جریر طبری، خواجه نصیر طوسی و شیخ بهائی را نام برد.

در دوران طلایی اسلام انرژی آبی، انرژی بادی، انرژی جزر و مدی؛ انواع انرژی‌های گوناگون جهت استفاده برای انواع آسیاب و کارخانه‌ های متعدد بودند.
در خلال قرن یازدهم میلادی استفاده از آسیاب‌ های آبی؛ بادی؛ دربخش سرزمین‌های اسلامی مثل شمال آفریقا، اندلس، آسیای مرکزی و میان‌ رودان کاربرد فراوانی پیدا کرده بود.
مهندسان مسلمان در این برهه زمانی موفق به اختراع توربین آبی و میل ‌لنگ شدند.
آنان از چرخ‌ دنده‌ ها در اقسام آسیاب و دستگاه‌ های بالابرنده آب استفاده کردند.
مهندسین دوران طلایی اسلام در استفاده از بندهای آبی به عنوان تأمین‌ کننده انرژی آبی پیشرو بودند، برای انواع آسیاب، دستگاه‌ های بالابرنده آب، انرژی افزوده تولید کردند.

نتیجه گیری

پایه معماری غیراسلامی بر اساس بشر و خواسته های بشری، برای رسیدن به یک زنده گی امن و خوب است.
آنچه که در این دیدگاه مهمترین به نظر میرسد انسان است.
در واقع فراهم کردن شرایط به گونه ای که همه براساس محوریت انسان باشد. محوریت اسلام نیز انسان است، برای رسیدن به یک معماری بر اساس دیدگاه اسلامی نیز باید انسان را محور قرار داد.
از دیدگاه غرب یک انسان برای رشد و تعالی در این دنیا از هر چیزی و هر امکاناتی استفاده مینماید؛ تا دنیای خود را به بهترین شکل بسازد.
همانطور که دیده میشود محوریت اصلی تفکر غربی انسان دنیوی است نه اخروی.
 
در دیدگاه اسلامی؛ هدف خیر خواهی (Definition ( در این محوریت قرار گرفتن انسان وجود دارد.
یعنی انسان، برای رسیدن به یک زنده گی  با نیت وعمل خیرهدف قرار میگیرد.
از امکاناتی استفاده مینماید که برای رشد متعالی (ایمان وعمل صالح) انسان و رسیدن به یک زنده گی دنیوی در مسیر زنده گی اخروی میباشد.
پس همانطور که آشکار است برای داشتن یک زنده گی خوب از دیدگاه اسلامی باید معماری بر اساس پارامترهای اسلام باشد.
به گونه ای که معماری آن بنا یا ساختمان موجبات رشد افراد در تعامل با آن ساختمان را فرآهم کند!!؛ 
این ابتدایی ترین خواسته یک فرد مسلمان از یک معماری است که بر اساس دیدگاه های اسلامی بنا شده است!!!.

ماخذ

۱. حشمت الله اتمر. دکتور. مهندس. ( تابستان ۱۳۹۳ هجری شمسی یا  ۲۰۱۴ میلادی)، معماری افغانستان ( ترجمه از وی. ان. کارڅیف)، مطبعه انتشارات لاجورد، کارته سخی روبرو دروازه انجینری پوهنتون کابل، صفحه ۱۹۹.

۲. حشمت الله اتمر. دکتور. مهندس. (۰۱/ ۰۷/ ۱۴۰۱)، اطلاعات، اصول و قواعد طراحی در معماری ( بخش مساجد)، مطبعه لاجواب، کابل افغانستان، صفحه ۳۶. 

۳. حشمت الله اتمر. دکتور. مهندس. (۰۱/ ۰۸/ ۱۴۰۱)، اطلاعات، اصول و قواعد طراحی در معماری ( بخش مکاتب)، مطبعه لاجواب، کابل افغانستان، صفحه ۷۲.

۴. حشمت الله اتمر. دکتور. مهندس. (۰۱/ ۰۳/ ۱۴۰۰ )، آموخته های ناب ازطراحی تا نظارت، ۱۹۹۰-۲۰۲۱ میلادی، جلد اول، مطبعه لاجواب، کابل افغانستان، صفحه ۲۸۰.

۵.  حشمت الله اتمر. دکتور. مهندس. (۰۱/ ۰۶/ ۱۴۰۰ )، نقش دانشمندان مسلمان در فن معماری و مهندسی، مطبعه لاجواب، کابل افغانستان، صفحه ۱۲.