تحلیل فقهی تربیتی ازدواج

نشر شده در نشریه تخصصی منهاج فقه شماره اول - 1402 - مشهد

علی ظفر یوسفی

مقدمه

در گذشته و حال، یکی از دغدغه‌های مهم جوامع بشری این بوده که چگونه یک جامعه‌ی سالمی داشته باشند و یکی از آرزوهای دیرین بشر نیز داشتن یک اجتماعی بوده که مردم آن جامعه بتوانند کنـار هم زندگی کنند بدون این کـه تعرض به حقوق هم‌دیگر داشته باشند. هدف غایی در ادیان توحیدی نیز سعادت بشری در دنیا و آخرت است. بنابر تعریف‎هایی که از دین شده، قدر مشترک این تعاریف این است که دین‌ یعنی «مقرراتی که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان می‌باشد». (جوادی آملی، 1379: ص 93). به بیان دیگر، دین و شریعت نحوه‌ی درست ‌زندگی کردن را برای انسان‌ها می‌آموزد؛ وظیفه‌ی پیامبران الهی، تربیت انسان‌ها بوده تا موجب شود بشریت، راه درست و اشتباه را از هم تفکیک نماید. درست انتخاب کردنِ راه و رسم زندگی دنیوی مطابق رهنمایی انبیاء و آموزه‌های دینی، قطعا سعادت اخروی را نیز در پی خواهد داشت. «دین اصلا برای اصلاح زندگی و برای هدایت ما در بستر دنیا آمده است بدون وحی و عمل به احکام دین، روش درست زندگی را نمی شود دانست (الگار، 1396: شماره 2، ص 114). حالا که اجمالا معلوم شد رسالت دین، رهنمایی بشر برای ایجاد یک جامعه سالم است، ولی تفریع دین و حل مسایل آن به عهده فقه و فقهاست. به بیان دیگر «تجویزات اسلام، در دانش فقه تجلی می‌یابد این دانش در صدد است برای همه رفتاری اختیاری مکلفان بایدها و نبایدهایی تعیین و به این ترتیب، برنامه‌ای از تکالیف را ترسیم کند (اعرافی، 1393: ص 17). از این نظر که اجتماع سالم، از خانواده سالم به وجود می‌آید و سلامت خانواده، نیز برگشت به ازدواج صحیح دارد، فقهای اسلام کوشیده‌اند، با استفاده از آیات، روایات، اجماع و عقل، آداب، شرایط و احکام ازدواج را بیان کنند. اما باز هم آن‌چه فقها بیان کرده اند، سلسله مسائل کلی است که نیاز به تحلیل و تشریح دارد.

با توجه به آن چه گفته شد، ضرورت این پژوهش روشن است که در عصر حاضر با تهاجم فرهنگ‌های بیگانگان در ممالک اسلامی و خطرهای که متوجه خانوادها و جوامع  مسلمان هست، ایجاب می‌کند که سبک زندگی اسلامی و ابعاد تربیتی آن از نظر فقه و شریعت، مورد بررسی و سپس نتایج کاربردی به خانواده‌ها ارائه دهد. با توجه به مشکلاتی که امروز در خانواده‌های مسلمان وجود دارد که اکثر این معضلات از ناحیه تقلیدهای کورکورانه از فرهنگ وارداتی است، نشان می‌دهد که برای کاستن جنجال‌های خانوادگی، چاره‌ای جز پیاده کردن احکام اسلامی در این زمینه نیست از زمان ازدواج تا تربیت فرزند.

اصول نظری تحلیل تربیتی ازدواج

در مـورد این موضـوع (تحلیل فقهی تربیتی ازدواج) نظر بـه مبـانی تربیت اسلامی، قواعدی وجود دارند که قبل از پرداختن به اصل موضوع، لازم است مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.

خانواده سالم و اجتماع سالم، در گرو تربیت صحیح قرار دارد. تربیت درست را می‌توان با مراجعه به متون دینی و رهنمایی فقیهان به دست آورد. به بیان دیگر، شخصی که دنبال تشکیل خانواده است، در قدم نخست باید از کوته نظری، خودش را بیرون کند و دنبال ایـن باشد که او بـه عنوان جزء این جامعه، مسئولیت‌هـایی دارد که یکی از ایـن مسئولیت‌ها تشکیل خانواده سالم، تربیت فرزند سالم است که برآیندی آن جامعه‌ای است که از نظر بزرگان دینی جامعه‌ی مطلوب است. پس در در قدم اول، شرایط ازدواج را – مطابق دستورات شرع و دین – مراعات نماید. مثلا به این فکر کند که می‌خواهد یک ساختمانی را بنا کند که نیاز به نقشه‌کشی درست و معماری صحیح دارد که سال‌های سال باید دوام پیدا کند. طبق این بیان، شخص مذکور باید به متخصص این فن مراجعه کند؛ متخصص در امور دینی، فقهای عظیم الشان اسلام است که هزار و چند صد سال است با استفاده از متون وحیانی و روایی، به امثال این موضوعات پرداخته‌اند. بعد از آن که طبق شرایط لازم را نیز مراعات کرد و انتخابش نیز آگاهانه بود نه برای ظواهر، نوبت به این می‌رسد که بپذیرد که زندگی دشواری‌ها و سختی‌های زیادی دارد و اگر از نظر تزکیه روحی و تربیت دینی آمادگی لازم نداشته باشد، کانون گرم خانواده‌اش به خطر خواهد افتاد. از نظر تربیت اسلامی خدا محوری اصل اول در روابط خانوادگی است که با تکیه به ذات باری و رضایت به قضای او، زوجین می‌توانند هر مشکلی را پشت سر بگذرانند، به سمت کمال حرکت کنند و فرزندان سالمی را نیز تحویل جامعه دهند.

مفهوم‌شناسی

1.  تربیت

«تربیت» کلمه عربی از باب تفعیل است؛ یـا از ماده «ربا یربو» هست کـه در این صورت به معنای نشو و نما خواهد بود مثل این که می‌گویند: «ربّیته تربیه و تربیته، ای غذوته» یعنی غذا دادن (پرورش جسمی) که در این صورت شامل هرآن چیزی می‌شود که قابل نشو و نمو است مثل کودک و زراعت و غیر این‌ها. یا از «ربب» گرفته شده است که در صورت به معنای ایجادِ تدریجی یک شئِ تا وقت اتمام آن است. «ربّه و ربّاه و ربّبه». واژه «ربّ» به معنای پرورش دهنده است. (راغب اصفهانی، 1412: ص 336). در زبان فارسی، معادلِ پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن. (عمید، 1381: ص 425)

2. ازدواج

ازدواج یا زناشويى به معنای همسر گرفتن مرد يا زن است كه به سبب عقد ازدواج همراه با شرايط آن، تحقّق مى‌يابد و از آن در باب نكاح و نيز به مناسبت در باب جهاد سخن رفته است. عقد ازدواج يا براى مدتى معيّن منعقد مى‌شود يا براى هميشه كه از اوّلى به متعه يا ازدواج موقّت و از دومى به ازدواج دائم تعبير مى‌شود. (شاهرودی، 1426: ج 1، ص 363)

3. تحلیل تربیتی

تحلیل تربیتی، از اصطلاحات نو پیدا در عرصه تعلیم و تربیت اسلامی است؛ تعریفی که از این دو واژه ترکیبی به دست داده می‌شود ناظر به رویکرد تربیتی در زمینه تربیت اسلامی خواهد بود. برخی آن را چنین تعریف کرده‌اند: «تحلیل تربیتی، ادراکات عقلی، واقعیات به دست آمده از کتاب و سنت، یافته‌های علوم جدید به خصوص روان‌شناختی و علوم تربیتی صورت می‌گیرد». (بناری، 1396: 62) طبق این تعریف، تحلیل تربیتی تلاشی است برای اینکه مفاهیم و موضوعات دینی و فقهی، با استفاده از علوم عصری (روان شناختی) تجزیه و تحلیل شود. 

اصول و فرایند ازدواج1.   تشویق به ازدواج

در این که ازدواج، نقش کلیدی در تداوم نسل بشر دارد و این که از لجام ‌گسیختگی‌های جنسی جلوگیری می‌کند تردیدی نیست؛ ولی در عین حال، از نگاه تربیت دینی دارای ثواب و پاداش نیز هست. شیخ صدوق رحمه الله برای تشویق به ازدواج می‌فرماید «و علیک بالتزویج» از نظر لغت شناسی «علیک» به معنای «الزام» است؛ یعنی هر یک از افراد جامعه ملزم هست که ازدواج کند. شیخ صدوق بعد از آن، روایاتی را از پیامبر اکرم] نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «کسی که دوست دارد خداوند را ملاقات کند در حال که پاک و مطهر است، باید در دنیا زوجه اختیار کند و کسی که به خاطر ترس از فقر، ازدواج نکند قطعا نسبت به خداوند سوء ظن دارد». (صدوق، 1415: ص 310) این فرمایش حضرت رسول اکرم] ریشه قرآنی دارد، خداوند در قرآن وعده داده است که متزوّجین که فقیر باشند، خداوند از فضل خودش آنان را بی نیاز خواهد کرد. « وَأَنكِحُوا الأَيامى مِنكُم وَالصّالِحينَ مِن عِبادِكُم وَإِمائِكُم إِن يَكونوا فُقَراءَ يُغنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ وَاللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ. نور/23»

2.  مقدس دانستن پیوند زناشویی

در مورد این که ازدواج و نهاد خانواده در اسلام یک امر مقدس است، شکی نیست. زیرا به در آموزه‌های دینی، ازدواج از سنت رسول خدا دانسته شده و بر آن تاکید فراوان صورت گرفته است از طرفی، یکی از مقاصد و اهداف مهم شریعت اسلامی، حفظ نسل است. (مکارم شیرازی، 1427: ص 1401) و حفظ نسل، جز از راه توالد و تناسل، ثبات و دوام پیدا نمی‌کند از این نظر، آموزه‌های دین اسلام، برای آنهایی که پابندی به دین دارند و ازدواج را سنت رسول خدا] می‌دانند، نقش موثری در زندگی بهتر ایفا می‌کند. در تعلیم و تربیت اسلامی، بنای دین برآن است که خانواده‌ها از آرامش برخوردار باشند. در قرآن کریم، خداوند ازدواج را مایه آرامش قلمداد کرده و آن را از نشانه‌ها و آیات خود دانسته است... الروم/ 21. واضح است که از نظر دین اسلام، نهاد خانواده مقدس است و ارزش معرفتی نیـز دارد؛ آنـانی که واقعا درک می‌کنند، ازدواج مایه آرامش روحی و روانی است، شکر خدای بـه جا می‌آورند و تا حـد امکان از آن محافظت می‌نمایند و بـه هیچ قیمتی حاضر نمی‌شوند این آرامش و آسایش را از دست بدهند. با توجه به این که دین اسلام، در حفظ خانواده تاکید کرده است، لذا خداوند در قرآن فرموده است، به محض که ترسیدید که زن و شوهر از هم جدا می‌شوند بین آنها صلح و آشتی برقرار نمایید. «ان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حکما من اهله و حکما من اهلها... النساء/35» دین اسلام، هیچ‌گاه راضی نیست این نهاد مقدس به هم بخورد. شریعتِ اسلام، طلاق را آخرین راه حل قرار داده است زمانی که همه راه‌ها بسته شد آن زمان نوبت به طلاق می‌رسد و بر خلاف بعضی ادیان تحریف شده که طلاق را ممنوع قرار داده است، بلکه در روایات از آن به عنوان «ابغض الحلال» نام برده شده است. (مکارم شیرازی، 1426: ص 211) به این معنی که زمانی کـه هیچ راهی بـرای ادامه دادن زندگی وجود نداشته باشـد و زیـرا زندگی و نهاد خانواده امر مقدس و قابل قدر است نباید با هر تلنگری بپاشد، زیرا فروپاشی نهاد خانواده، تاثیر ناگواری در جامعه دارد. به اعتقاد صاحب نظران، یکی از عوامل مهم سقوط جایگاه خانواده درغرب، فرایند عمومی دنیوی شدن یا تقدس زدایی Secularization هست که افزون بر دیگر حوزه‌های حیات اجتماعی، نهاد خانواده را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است. نظر به دیدگاه افرادی چون ولتر، ازدواج، یک قرار داد مدنی صرف مبدل شده و قداست خودش را از دست داده است و گروهی از متفکران قرون هفدهم و هجدهم، ازدواج را جنبه‌ای از قانون طبیعت دانسته اند. (بستان نجفی، 1383: ص 172)

3.  اهمیت تشکیل خانواده 

در این که ازدواج یک سنت دیرینه بشری است و در هر مکتب و مذهبی، ازدواج و تشکیل خانواده وجود داشته و دارد، نشانگر آن است که ازدواج امر فطری و خدادادی است که در نهادی هر بشری نهاده شده است. در قرآن و سنت و کلمات فقها نیز فراوان دیده می‌شود که به اهمیتِ این موضوع امر شده است. فقیه نامدار شیعی، سید عبدالاعلی سبزواری نگاشته است «نکاح فی نفسه امر مستحب (دارای ثواب) است که قرآن، سنت مستفیض بل متواتر و اجماع و عقل بر آن دلالت دارند. (سبزواری، 1414: ج 24، ص 7) رسول خدا] فرموده است: هر كس همسرى اختيار كرد نيمى از دين خود را نگه داشته است. (صدوق، 1413: ج 3، ص 383). در حدیث دیگر از رسول خدا] نقل شده است که فرمود: همسر اختیار کنید من در روز قیامت به [کثرت جمعیت] شما مباهات می کنم. (کلینی، 1407: ج 5، ص 333). از امام باقرg روایت است که رسول خدا] فرموده است: هيچ بنایى در اسلام نزد خداوند متعال محبوبتر از بناى‌ [خانواده] به تزويج نيست. (صدوق، 1413: ج 5، ص 10) در روایت دیگر، رسول خدا] نکاح را از سنت خویش قلمداد کرده است و فرموده است هر که از سنت او اعراض نماید، از امتش نیست. (مجلسی، 1410: ج 100، ص 220) روایات زیادی در این باب وجود دارد که تاکید فروانی برای تشکیل خانواده شده و خانواده را به عنوان یک نهاد مقدس مورد حمایت قرار داده است. تا جایی که به نظر می‌رسد هیچ نهادی برتر از نهادی خانواده نیست. این نوع نگرشِ اسلام به ازدواج و تشکیل خانواده، اهمیت و ضرورت آن را دوچندان می‌سازد. به نظر روانشناسان، خانواده بهترین بستری برای رفع نیازهای جنسی، زمینه‌‌ساز آرامش، زمینه‌ساز رشد شخصیت، عامل سلامت و امنیت اجتماعی، تقویت و تثبیت صفات جنسیتی و ایجاد بستر مناسب برای پرورش فرزند است. (پناهی، 1393: ص 37 – 39)

اهداف ازدواج

ازدواج، اهداف زیـادی دارد که اکثرِ آن بـه سلامتی روح و روان فـرد و جامعه بـر می‌گردد. انسان‌ها برای این که زندگی اجتماعی‌شان، دچار اختلال نشوند، ازدواج می‌کنند و تشکیل خانواده می‌دهند. علت پیوند زن و مرد، تنها اشباع غریزه نیست گرچه این هم هست و قضیه فراتر از این هاست. به قول شهید مطهری، فرق است بین شهوت و رافت؛ برخی خیال می‌کنند علایق زن و مرد فقط از روی طمع و شهوت و بهره‌وری است در حال که جفت‌گیری و توالد را حیوانات هم دارند. (مطهری، 1384: ج 19، ص 183)

تربیت اسلامی برای ما یـاد می‌دهد که ازدواج، قبـل از هـر چیزی باید هـدف الهی داشته باشد و طبق حدیثی از امام صادق gاگر ازدواج، نیت الهی در آن نهفته باشد، خداوند بقیه موارد را اعطا خواهد کرد. (کلینی، 1407 ق: ج 5، ص 333) خلاصه این که یک بخشی از این اهداف، ناظر به امور معنوی و روانی است مثل آرامش، کمال‌گرایی، محبت... و بخش دیگر آن، اهداف اجتماعی هستند مثل توالد و تناسل، سلامت و امنیت اجتماعی.

1. آرامش، محبت و رحمت

از جمله اهدافِ ازدواج که صریحا خدای متعال از آن در قرآن اسم برده «آرامش» است. خداوند زن و مرد را طوری آفریده است که آرامش روحی و روانی آنها با ازدواج، تامین می‌شود. و بر این اساس، خانواده کانون آرامش خواهد بود. شاید بتوان ادعا کرد، کـه «آرامش» در ازدواج، می‌تواند جامع همه اهـداف دیگر در آن باشـد. در همـان آیه (روم/21) خـداوند متعال به دنبـال آرامش، «محبت و رحمت» را نیـز ذکر فرموده است. یعنی انسان‌ها نباید هراس از این داشته باشند که دچار خشونت بشوند یا ناسازگاری‌ها پیش آید؛ بلکه با ازدواج، محبت و مودت از طرف خداوند در بین زن و مرد، آفریده می‌شود. هدف خداوند این است که انسان‌ها اولا آرامش روحی و روانی پیدا کنند و خداوند نیز محبت و علاقه و دوستی را بین همسران قرار می‌دهد تا از طریقِ محبت بین زن و مرد، یک جامعه به محبت و مودت دست پیدا کنند.

2.  برآورده شدن نیازهای عاطفی در زندگی

انسان در سراسر زندگی، موجود نیازمند است و از هر لحاظی نمی‌تواند مستقل باشد. برخی از نیازهای انسان مانند احتیاج به غذا، حفظ بدن، استراحت، نیازهای جنسی، جسمی و برخی مانند نیاز به امنیت، احتیاجات عاطفی نیاز به احترام و نیازهای معنوی مربوط روح و روان آدمی‌اند برخی از نیازهای جسمی با ازدواج مرتفع می‌شود پس از رفع نیازهای جسمی، نیازهای روحی پدید می‌آیند که نیاز به عشق و عاطفه و تعلق داشتن است. نیاز به عشق و عاطفه، در هرم معروف مازلو نیز در رده سوم نیازهای انسانی آمده است. (شولتز، 1387: ص228)

3.  توالد و تناسل

فقها در باب اختیار زوجه و صفات زنان، یکی از صفات زوجه خوب را «ولود» یعنی بسیار زایا، نوشته‌اند. (یزدی، 1409: ج 2، ص 799) مستحب است، مرد یک زنی را انتخاب کند که از نگاه تولید مثل کم نیارد. در حدیثی از پیامبر اکرم] نقل شده است که روز قیامت بـه کثرت جمعیت امتش افتخار می‌کند. (کلینی، 1407: 5/ 33) در منابع اهل سنت آمده است که جوانی محضر حضرت رسول الله] آمد عرض کرد زنی مورد علاقه‌ام را پیدا کرده‌ام که از خانواده نام‌دار و از نگاه جمال نیز کم نظیر است؛ رسول خدا فرمود «تزوجوا الولود...» با زنان که بسیار بچه می‌آورند، ازدواج کنید. تا دو سه بار که محضر رسول خدا آمد و کسب تکلیف کرد، به او فرمود که تزوجوا الولود... (ابوداود: 1430: ج 3/ 395) علامه طباطبایی نیز اهمیتِ بقای نسل بشری را در توالد و تناسل می‌داند و با استفاده از آیات قرآن گفته است: «قوام نوع انسانی در بقای حیاتش به غذا و تولید مثل است اگر آدمی غذا نخورد از میان می‌رود و اگر تولید مثل نکند نسلش قطع می‌شود انسان در تامین غذایش به حرث (زراعت) نیازمند است چون غذای او یا حیوانی است یا نباتی و حیوان هم برای زندگی و رشد به نبات نیازمند است پس حرث (نبات) اصل زندگی بشر است به همین جهت است که قرآن، فساد در زمین را با هلاک کردن حرث و نسل بیان کرده است در نتیجه می‌توان آیه را این گونه معنی کرد که از راه نابود کردن حرث و نسل در زمین فساد می‌انگیزد و در نابودی انسان می‌کوشد. (طباطبایی، 2 / 96) نتیجه اینکه توالد و تناسل، هم به حکم عقل و هم به حکم شرع مورد تایید و از اهداف ازدواج به شمار می‌رود. فرزندآوری برای استحکام خانواده نیز موثر است. اگر زن و شوهر با هم اختلاف داشته باشند، آوردن فرزند می‌تواند از اختلافات ناحق و نابجا جلوگیری نماید. از منظر روانشناسی نیز، شاید هیچ چیز به اندازه داشتن فرزند به انسان، فرصت رشد و کمال و احساس جاودانگی را ندهد به شرط این که از روی میل و رغبت، آمادگی و آگاهی کامل صورت گیرد بِدونِ شک داشتن فرزند با مشکلات مخصوص خود همراه خواهد بود که بایستی آنها به درستی رفتار نمود تا به این هدف بزرگ رسید. (ساداتیان و آذر، 1389: 59) بسیاری از مطالعات و تجربه‌های عینی نشان می‌دهند که تولید فرزند به عنوان بارزترین محصول پیوند زناشویی، در تحکیم و تثبیت خانواده نقش ممتازی ایفا می‌کند و در مقابل، عقیم بودن و ناکامی در تولید فرزند به ویژه در صورت اشتیاق وافرِ دو زوج و وجود حساسیت‌های محیطی مشوِق، در بسیاری موارد فروغ مهر و صفا را در روابط زناشویی ضعیف و پیوندهای متقابل را سست می‌گرداند. بدون شک، تاثیر فرزند بر استحکام خانواده تا حد زیادی به میل فرزندخواهی ارتباط دارد؛ شاید میل فرزندخواهی به میل جاوادنگی بازگشت کند و چون میل به جاودانگی شخصی در این دنیای فانی و گذرا ارضا شدنی نیست، این عدم ارضا انسان‌ها را به تلاش برای تحصیل جاودانگی غیر شخصی از راه به یادگار نهادن آثار ماندگار سوق می‌دهد بقای نسل اشخاص از راه فرزندان یکی از بارزترین مصادیق جاودانگی غیر شخصی است و از این‌رو، والدین استمرار وجود خویش را از راه فرزندان جستجو می‌کنند و حیات ایشان را دنباله حیات خویش می‌انگارند. (بستان نجفی, 1383: ص 203)

4. کمال

در قرآن، یکی از تعبیرات شگفت انگیزی که راجع به زن و مرد شده است «لباس» است. (بقره/187) زن و مرد لباس هم‌دیگر هستند. همان طوریکه انسان بدون لباس دارای نقص است و لباسی بدون انسان هم دردی را دوا نخواهد کرد. زن‌ها بدون مردان، ناقص‌اند و بالعکس. به بیان واضح‌تر، زنان و مردان، به تنهایی ناقص‌اند و از نظر مادی و معنوی نمی‌توانند به کمال برسند. شرط رسیدن به کمال، این است که از طریق ازدواج به آن دست پیدا کنند. بـه تعبیر مرحوم علامه طباطبایی: «هر یکی از زن و مرد بـه تنهایی ناقص‌اند و دست خلقت به انواع از کم‌بودها و نقص‌ها را در این دو جنس نهاده است فلسفه وجود نقص در این دو جنس این است که زن و مرد یکدگر را کامل کرده از اجتماع آن دو نوع واحدی شکل گیرد و حرکت جامعه رو به کمال رود چنانکه هر یکی از زن یا مرد باید نقص خویش و نیاز بـه جنس مخالف را درک کنند تا بعد از پیوند میان آن دو، محبت، سکونت و رحمت شکل گیرد.» (طباطبایی، ج 16 ص 166)

5.  اشباع غریزه جنسی

یکی از نیازهای انسان، چه مرد یا زن، نیاز جنسی است. اشباع این غریزه، یا از راه‌های نامشروع است، که نظر به اقتضاء دین و شریعت، این کار ناروا و موجب فساد و هرزگی است؛ از جانب دیگر، سرکوب این غریز نیز ممکن است عوارض دیگری به بار آورد؛ می‌ماند یک راه، آن این که از راه مشروع و جایز، غریزه جنسی زنان و مردان اشباع بشوند که همانا ازدواج است. اشباع غریزه جنسی برای زن و مرد در ادامه زندگی نیز حیاتی است. در فقه، تامین نیاز جنسی زن، از تکالیف شوهر دانسته شده و فقیهان گفته‌اند که برای شوهر جایز نیست که از همبستر با همسرش بیش از چهار ماه دوری نماید و این حکم مورد اتفاق فقهاست و در حدیثی که وارد شده صفوان ابن یحیی از امام رضاg پرسیده از مردی که زنی جوانی دارد و از آن دوری جسته است و قصدی هم جز اذیت زن ندارد آیا این مرد گناهکار است؟ امام فرمود اگر مدت چهار ماه با همسرش مجامعت نکند، گناهکار است مگر این که با اذن زوجه باشد. (شهید ثانی، 1413: 7/166) به نظر روانشناسان، رابطه‌ی زناشویی گذشته از مسایل ظاهری، ابعاد شگفت آور و گوناگونی دارد. (اسماعیل بگی و غلامرضایی، 1393: ج 3، ص 588 – 589) ارضای نیازهای جنسی برای همسران در اولویت نخست قرار دارد و چنان‌چه این نیاز ارضا نشود و یا به صورت مطلوب برآورده نشود اختلافات زیادی به وجود خواهد آمد. تحقیقات نشان می‌دهد همسرانی که روابط جنسی مطلوبی دارند، رضایت‌شان از زندگی بیشتر است و هم‌چنین اثبات شده که رد درخواست جنسی مرد از سوی همسر، آشفتگی زیاد مرد را به همراه دارد. (بستان حسین، 1383ص 182) تحقیق که توسط گریل در سال 1991 انجام شد چنین به دست آمد که نارضایتی جنسی باعث گرایش به فحشا، بی عفتی و سردی روابط می شود. (جدیری، 1387: ص 77)

معیارها و ملاکاتِ ازدواج در تربیت اسلامی

 تردیدی نیست که برای شخص مسلمانی که قصد ازدواج دارد، برای خوشبختی و برای پیشبرد بهتر زندگی، باید مطابق آن چه بزرگان دین و مربیان مسلمان گفته‌اند، ازدواج کند. فقیهان اسلامی به عنوان متخصصان دین، قبل از همه، در باب نکاح، معیارهایی را برای ازدواج، ذکر فرموده‌اند که ذکر خواهد شد.

1.  عفت

یکی از مواردی که می‌تواند لطمه‌ی بزرگی در ادامه زندگی زناشویی داشته باشد، ارتباط جنسی بعضی از زنان قبل از زناشویی است که بعضی از پسران با دخترانِ که قصد ازدواج با آنها را نیز ندارند، رابطه برقرار می‌کنند. در یک تحقیقی که صورت گرفته چنین آمده است که در خانواده‌های مسلمان آمریکایی، هنجارها از جمله نداشتن رابطه جنسی پیش از ازدواج، نظارتِ نزدیکِ فرزندان و پرورشِ شدیدِ پیوندِ فرزندی – والدینی است در نتیجه آمـارِ طلاق در بین آنها بسیـار پایین اسـت (ناکس، 1396: ص 420) عفت امـر مقطعی نیست کـه قبل ازدواج مراعـات گردد بعـد ازدواج نه یـا بالعکس؛ بلکه عفت و پاکدامنی، هم‌چنان که قبل از ازدواج، برای زندگی بهتر لازم است بعد ازدواج نیز ضروری است. بعد ازدواج نیز زوجین مراقب باشند؛ رفتن سمت بداخلاقی‌ها و روابط نامشروع، به معنای تعهدشکنی است و در صورت که مرد سمت انحراف کشانیده شود، تجربه نشان داده است که به محض خبردار شدن همسر، دنیایی که در آن زندگی می‌کند در نگاهش تیره و تار می‌شود؛ آن همه اتکا به نفس و امنیتی که در گذشته احساس می‌کرد، از این به بعد همه دروغین و ساده لوحانه به نظر می‌رسد؛ این‌جاست ذهن و روان زن، دچار صدمه می‌گردد و اعتماد به نظم و عدالت را از دست می‌دهد، احساس می‌کند که از همه‌ی خانه و خانواده طرد شده است. (اسپرینگ، 1393: ص 35) مراعات نکردن عفت و انحرافـات جنسی، سبب بروز انـواع نزاع و درگیری خانـوادگی شـده و ادامـه‌ی زندگی زناشویی را دچار خدشه می‌سازد.

2.  تدیّن

 در موضوع زناشویی، متدین بودن و عفیف بودنِ جوانِ پسر و دختر، تاثیر بس بزرگی در زندگی دارد. به این بیان که هم در زمان عقد موجب جلب اعتماد هم‌دیگر می‌شود و هم در زندگی آینده‌ی شان تاثیر مثبت دارد. به همین است که رسول خدا] در حدیثی، به کسانی که دختر دارند توصیه کرده است که در صورتی که خواستگار را فرد با اخلاق و متدین یافتید، به همسری دخترتان بپذیرید و در صورت که رد کنید به فتنه و فساد عظیم دچار خواهید شد. (کلینی، 1407: ج 5، ص 347) اعتقاد به خداوند، در استحکام و نظام خانواده خیلی موثر است و این امر، سبب رضایت از زندگی است. باور کردن به این که خداوند شادی و رضایت بندگانش را در این جهان و جهان دیگر خواستار است، نشاط خاصی به زندگی می‌بخشد و اعتقاد به این که پروردگار مملو از عشق و محبت است، نتیجه‌اش گرم شدن کانون خانواده از عشق و دوستی و صمیمیت خواهد بود. (ماسکو، 1389: ص 214) اسپراوسکی و هاگستون در تحقیق میدانی دریافتند که کسانی که مدت طولانی با هم زندگی کرده‌اند، مذهب و رفتارهای مذهبی را مهم‌ترین عامل رضایت‌مندی ازدواج شمرده‌اند. جریگان و ناک پس از بررسی تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که ابقای رفتارهای مذهبی مهم‌ترین عمل پایداری ازدواج است. گروهی از محققان رابطه‌ی میان رضایت‌مندی از ازدواج و استواری خانواده را با مذهبی بودن زن و شوهر بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که مذهبی بودن در استواری خانواه، نقش مهم و موثری دارد. (پناهی، 1393: ص 224) این شرط مهم (دیانت و اخلاق اسلامی) در عصر حاضر در اکثر جوامع اسلامی، کمرنگ شده است. متاسفانه اکثر خانواده‌ها، شرط اصلی را برای جواب مثبت، رفـاه و مادیات و پـول می‌پندارند؛ ایـن اندیشه‌ی کاذب کـه پول می‌تواند خوشبختی بیاورد، معضلات زیادی به بار آورده است؛ بالارفتن آمار طلاق، وجود فحشا و انواع منکرات، همه محصول اندیشه‌های مادی جامعه است. خانواده‌هایی که بر این مبنا ازدواج می‌کنند، تعهد اخلاقی و شـرعی نسبت بـه دوام زندگی ندارند، بـه آموزه‌هـا و توصیه‌های دین بی مبالات‌اند و این است که در اندکی سختی یا مشکل ذات البینی کارشان به طلاق کشیده می‌شود. در این موارد، تنها نسخه‌ی که می‌تواند، شفابخش روح بیمارِ جامعه باشد، عمل کردن به آموزه‌های دینی است، زیرا نماز، روزه و انجام اعمال عبادی، سبب دوری از فحشا و منکرات و زشتی هاست.

3.  دقت 

قبل از همه چیز، شخص که دنبال شریک زندگی است، بداند که ازدواج امر مهمی است یعنی با شتاب و عجله تصمیم‌گیری نکند. بهتر است با مشورت والدین و بزرگان باشد؛ بـه همین دلیل است کـه از امام علیg در نهج البلاغه نقل است کـه فرمود هر کسی استبداد رای داشته باشد (خود رأی) هلاک می‌گردد و هرکسی با افراد صاحب نظر، مشورت کند در عقل آنان شریک می‌گردد (سید رضی، 1414: 438، حکمت 116) 

از امام صادقg نقل است که فرمود، زن گرفتن همانند گردن‌بندی است، نیک بنگر چگونه گردن بند بـه گردن انتخاب می‌کنی. (حر عاملی، 1409: ج 20، ص 33) پیام این گونه روایات این است که هر کسی می‌خواهد فردای بهتری در انتظارش باشد، نباید از مشورت دریغ کند و در این امر باید دقت لازم را داشته باشد؛ مخصوصا در عصر حاضر که اکثر ازدواج‌ها بدون دقت با شتاب از طریق فضای مجازی صورت می‌گیرد و قطعا خالی از مشکلات نیست. کارشناسان امور خانواده نیز بدین باورند که بسیاری از مشکلات و اختلالات خانوادگی از ضعف اطلاع رسانی، شتاب زدگی و عدم انجام مطالعات دقیق در مرحله گزینش، اعتماد بی مورد بـه اظهار نظرهـای واسطه‌ها و اطرافیان، جـدی نگرفتن برخی نقاط ضعف مهم یا توجیه آنها، بزرگ‌نمایی برخی ویژگی‌های غیر مهم، کم توجهی به اوصاف بایسته و در مواردی فریب‌کاری و اغفال آگاهانه نشات می‌گیرد. (بستان نجفی، 1383: ص 173) برای انتخاب شریک زندگی و استحکام خانواده، باید یک معیار در نظر داشته باشد مثلا کسی فقط معیار انتخابش، زیبایی است، دین و اخلاق برایش اهمیتی ندارد؛ اما این انتخاب در صورتی درست است که آن زن، علاوه بر جمال، متدین و متخلق به اخلاق نیز باشد. 

4.  کفویّت (همتا بودن)

«کفو» یعنی همتایی؛ به این معناست کـه زوجين در عقد ازدواج بايد به لحاظ دينى همتاى يكديگر باشند. (هاشمی شاهرودی، 1426: ج 1، ص 367) کفو بودن در نکاح، شرط است. شیخ طوسی نوشته است که نزد امامیه بدون هیچ اختلافی، کفو بودن شرط است؛ این که معیار همتا بودن چیست؟ به نظر شیخ طوسی، دو چیز است یکی ایمان و دیگری توانایی پرداخت نفقه. شیخ طوسی در ادامه می‌فرماید که برخی‌ها ملاک‌های دیگری ذکر کرده اند که زوجین باید در نسبت، دین، صنعت و حرفه، سلامت از عیوب و ثروت همتا باشند. (طوسی، 1387: ج 4، ص 178)

ابعاد تربیتی ازدواج

تربیت اسلامی، ناظر به تمام ابعاد زندگی انسانی است؛ یعنی همان طور که در بُعد زندگی دنیوی انسان توجه دارد، از ابعاد معنوی انسان نیز غافل نیست. 

1.  بُعد جسمانی و ظاهری

بنای تربیت اسلامی، اهمیت دادن به ظواهر نیست یعنی اصل و اساس تربیت دینی، به مواردی توجه دارد که اصل و اساس زندگی انسانی باشد و قابل تغییر و تحول نباشد؛ مثل اخلاق و دیـانت و عفت... ظواهر مثل زیبایی، مـال و مادیات، قابـل زوال اند لذا در تربیت اسلامی خیلی جایگاهی ندارد. با آن هم داریم در احادیثی که به ظواهر مثل زیبایی همسر نیز توجه شده است. به این بیان که زیبایی را باید در کنار دیگر ملاک‌ها قرار داد و نظر متعادل به آن داشت در احادیثی نقل شده است که روی سفید، چهره زیبا، موی بلند و زیبا، گندم‌گون، خنده رو و... پسندیده است. (حبیب‌نژاد، 1381: ص۶۸)

2.  بعد معنوی

در بعد معنوی، ایمان و باور صحیح، حرف اول را در تربیت اسلامی می‌زند. از همین جهت است که نکاح در نظر فقه و تربیت اسلامی، فراتر از یک قرارداد اجتماعی است و لذا از شرایط همسر این است که باید مومن باشد. (لا تنکحوا المشرکات حتی یومنّ... بقره/221) ایمان و تدین، نقشی بی بدیلی در تکوین شخصیت انسانی دارد. از اصول تربیت اسلامی، ساختن انسان‌هاست و از طرف دیگر، چون فرزندان از نگاه اعتقادی و رفتاری، از مادر متاثر می‌شوند، لذا شرط گذاشته است که همسر باید مومن باشد. به قول حافظ ابراهیم شاعر عرب: «الام مدرسه اذا اعددتها اعددت طیب الاعراق» مادر حیثیتِ مدرسه را دارد؛ اگر زمینه تربیت برای مادر فراهم بشود، انگار یک نسل پاک‌نهادی تربیت شده است.

3.  بعد اقتصادی

نبودِ امکانات ازدواج و فقـر نداری و وجـود مشکلات اقتصادی فـرا راه ازدواج، قابل درک است و تربیت اقتصادی اسلام، از این مساله غافل نبوده ولی تاکید تربیت دینی در این راستا بر آن است که این مشکلات قابل رفع است و فقر نداری، بهانه‌ای برای ترک ازدواج نیست بلکه خـداوند وعـده داده اگر کسی در عین فقر اگر اقدام بـه ازدواج کند، خـداوند او را بی‌نیاز خواهد کرد. «وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‏ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ. وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ‏ اللَّهُ‏ مِنْ‏ فَضْلِه‏... نور/32 و 33» ظاهر این آیات قرآنی، تربیت اقتصادی در باب ازدواج را نوید می‌دهد کـه هر یکی از بندگان خدا کـه توان مالی ندارد، نبایـد از خوف فقر و نداری، ازدواج را ترک کنـد؛ بلکه خداوند زمینه را طـوری مساعد می‌کند که بتواند چرخه اقتصاد خانواده را بچرخاند و از جانب دیگر، برای خانواده‌هایی که دختر دارند و نمی‌خواهند به شخص فقیر دختر دهند، نیز تذکر می‌دهد که نباید آنان را به خاطرِ فقرشان رد کنید بلکه خداوند آنان را از فضل خودش بی‌نیاز خواهد کرد. (مغنیه، 1424: ج 5، ص 420) نکته‌ی دیگری که در این دو آیه نهفته است، این است که ترک ازدواج، منجر به فحشا و هرزگی و ابتذال جنسی خواهد شد و لذا می‌فرماید آنانی که به خاطر فقر، نمی‌توانند نکاح کنند، باید از گناه دوری نماید و صبر پیشه کرده و تلاش کند متکی به خداوند بوده تا خداوند اسباب ازدواج او را فراهم نماید. (همان ج 5، ص 420)

روش‌های تربیتی ازدواج1.  تشویق به ازدواج

در آیاتِ که راجع به ازدواج آمده، تشویق به ازدواج در آن برجسته است. بدون تردید کـه این تشویق‌ها معطوف است بـه آثار تربیتی که ازدواج دارد و آن عبـارت از تامین سعادت دنیوی و اخروی انسان است. «انکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم... نور/32». «ايّم» زنى بى‏شوهر است خواه دوشيزه باشد يا شوهر رفته و نيز مردي كه زن ندارد. در آيه‏ فوق، زنان بى‏شوهر و مردان بى‏زن هر دو مقصود است؛ يعنى زنان بى‏شوهر و مردان مجرّد را جفت دهيد. (قرشی، 1371: ج 1، ص 152) در روایاتِ وارده از رسول الله] ازدواج از سنت پیامبر شمرده شده و کسی که از این سنت، روی‌گردان شود از امت پیامبر نیست (شهید ثانی، 1413: ج 7، ص 10) در روایت دیگری از رسول مکرم] وارد شده است که فرمود ازدواج سبب به دست آوردن نصف دین است و در نصف دیگرِ آن، تقوای الهی پیشه کند. (کلینی، 1407: ج 5، ص 329)

2. رحمت، مودت و سکونت

تعبیری که در قرآن هست، خلق محبت به سبب ازدواج است. به این بیان که با اقدام به ازدواج و تشکیل خانواده، خداوند بین زن و مرد، محبت و مودت را می‌آفریند. «وَ مِنْ آيـاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِـنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُـوا إِلَيْها وَ جَعَـلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً ... نور/21». از نشانه‏هاى خدا اين است كه از جنس خودتان همسرانى براى شما آفريد تا در كنار آنها آرامش بيابيد. (وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها) و از آن‌جا كه ادامه اين پيوند در ميان همسران خصوصا، و در ميان همه انسان‌ها عموما، نياز به يك جاذبه و كشش قلبى و روحانى دارد به دنبال آن اضافه مى‏كند: (وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً) یعنی در ميان شما مودت و رحمت آفريد. (مکارم شیرازی، 1371: ج 16، ص 391) مودت و رحمت در خانواده به این معناست که چون زن و شوهر در محبت و مودت ملازم يكديگرند، و ايـن دو بـا هـم و مخصوصا زن، فرزندان كوچك‌تـر را رحم مى‏كنند، چون در آنها ضعف و عجز مشاهده مى‏كنند، و مى‏بينند كه طفل صغيرشان نمى‏تواند حوائج ضرورى زندگى خویش را تامين كند، لذا آن محبت و مودت وادارشان مى‏كند به اينكه در حفظ و حراست، تغذيه، لباس، منزل، و تربيت او بكوشند، و اگر اين رحمت نبود، نسـل بـه كلى منقطع مى‏شـد، و هرگز نـوع بشـر دوام نمى‏يـافت‏. (علامه طباطبـایی، 1374: ج 16، ص 250) پس محبت و مودت از هدایـای الهی برای بندگـان است و واضح است که با پول و مادیاتِ دنیا قابل دسترس نیست. 

3. تفکر و تدبر

در این که با تشکیل خانواده، آرامش روحی و روانی برای انسان پیدا می‌شود و ازدواج سبب مودت و رحمت بین زوجین می‌گردد، این‌ها همه از هدایای الهی و نشان وجود یک خالق قدرت‌مندی است که در جهان تکوین، حتی بین حشرات این محبت دیده می‌شود و حاکی از نظمی است که کاینات بدان استوار و پابرجاست، نتیجه این است که اینها همه نشانه‌ها و آیات خداوند است و طبق تعبیر قرآن، برای قومی که بیندیشند. یعنی درکِ محبت و رحمت، نظمِ که ناشی از ازدواج است و محبتی که در جهان تکوین برقرار بوده برای کسانی که اهل اندیشه هستند، نشان از قدرت و عظمت خداوند متعال است. «وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً إِنَّ فِي ذالكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون. روم/21».

4.  پاداش

یکی از روش‌های تربیتی ازدواج در قرآن، این است که در مقابل عمل ازدواج، وسعت روزی از خزانه غیبیّ خداوند است و از آن‌جا كه يك عذر تقريبا عمومى و بهانه همگانى براى فرار از زير بار ازدواج و تشكيل خانواده مساله فقر و نداشتن امكانات مالى است قرآن به پاسخ آن پرداخته [با وعده پاداش] مى‏فرمايد: از فقر و تنگ‌دستى آنها نگران نباشيد و در ازدواجشان بكوشيد چرا كه اگر فقير و تنگدست باشند خداوند آنها را از فضل خود بى‌نياز مى‏سازد. (إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ‏) و خداوند قادر بر چنين كارى هست، چرا كه خداوند واسع و عليم است (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ‏). (مکارم شیرازی، 1371: ج 14، ص 458)

 

نتیجه‌گیری

از آن چه نوشته شد، چنین به دست آمد که:

1.  اهتمام شریعت اسلامی برای تربیت و پرورش افراد جامعه بیش از آن است که تصور می‌شود. برای رسیدنِ به یک جامعه مطلوب، برای آرامش روحی و روانی، تربیت اسلامی برنامه‎های سازنده‌ی دارد که قبل از انتخاب همسر تا متن زندگی، طرح هایی دارد که کمتر بدان توجه شده است. 

2.  توجه به معنویت و توکل به خداوند در امر ازدواج، بیش از همه در زندگی زوجین کارساز و برای خوشبختی موثر است.

3.  از آن نظر که کمال‌گرایی از فطریات انسانی است، در تربیت اسلامی، ازدواج راهی است به سمت کمال و گامی است در مسیر رشد و تعالی انسان.

4. در تربیت اسلامی، به ظواهر اهمیت داده نشده است؛ ولی ظواهر وقتی مطلوب تربیت دینی است کـه امور ثابتی مثل اخلاق نیک، دیـانت و عفت و... در نهـاد همسر وجود داشته باشد.

5.  دین اسلام یا تربیت اسلامی، ناظر به همه ابعاد زندگی انسانی است و در امر ازدواج نیز ابعاد ظاهری، مادی، اقتصادی و جنسی را از نظر دور نداشته است.

6. از منظر تربیت اسلامی، تفکر و اندیشه در هر امری لازم و ضروری است در امر ازدواج، مسایل مثل علاقه زن و شوهر به همدیگر، آرامش روحی و ایجاد مودت و رحمت در کانون خانواده، از نشانه‌های وجود خداوند شمرده شده است.

منابع:

-         قرآن کریم

-         ابو داود، سلیمان بن اشعث سجستانی، سنن ابی داود، بیروت، دار الفکر، 1430 قمری.

-         اسپرینگ، جنیس آبرامز، پیوند زخـم خورده، ترجمه مرجـان فرجی، تهران، رشـد، 1393 شمسی.

-         الگار، حامد، کتاب نقد، شماره 2، سال 1396.

-         اعرافی، علیرضا، تربیت فرزند با رویکرد فقهی، قم موسسه اشراق و عرفان، چ اول 1393 شمسی.

-         بستان حسین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، قم پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383.

-         بستان نجفی، حسین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه 1383 شمسی.

-         بناری، علی همت، درآمدی بر تحلیل تربیتی احکام فقهی عرصه‌ی در تعلیم و تربیت اسلامی، شماره 7، 1396 شمسی.

-         پناهی، علی احمد، سبک زندگی، قم، موسسه پژوهشی امام خمینی، 1393 شمسی.

-         تمیمی مغربی، نعمان، دعائم الاسلام، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، 1385 قمری.

-         جدیری، جعفر، بررسی رابطه رضامندی زناشویی بر اساس معیارهای دینی و ثبات هیجانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، قم موسسه پژوهشتی امام خمینی، 1387.

-         جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آیینه معرفت، قم، مرکز فرهنگی رجاء، 1372 شمسی.

-         حبیب‌نژاد، سید‌احمد، پیوند آسمانی، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸1 شمسی.

-         حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، 1409 قمری.

-         راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، سوریه، دار العلم الشامیه، 1412 قمری.

-         ساداتیان و آذر، اصغر ساداتیان و ماهیار آذر، مسائل و مشکلات زناشویی و راهکارها، تهران، ما و شما، 1389 شمسی.

-         سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، 1413 قمری.

-         شولتز، دوان، نظریه شخصیت، مترجم: یوسف کریمی، تهران، ارسباران، 1387 شمسی.

-         شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، موسسه معارف اسلامی، 1413 قمری.

-         صدوق، محمد بن علی بن بابویه، المقنع، قم، موسسه امام هادی علیه السلام، 1415 قمری.

-         صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1413 قمری.

-         طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: محمد باقر موسوی، قم، جامعه مدرسین، 1474 شمسی.

-         طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه، 1387 قمری.

-         عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، جاودان، 1381 شمسی.

-         قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371 شمسی.

-         ماسکو، گارسیا پرتس کاترین، خانواده‌های خوب خود به خود به وجود نمی‌آیند، تهران، پیکان، 1389 شمسی.

-         مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، لبنان، موسسه الطبع و النشر، 1410 قمری.

-         مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1384 شمسی.

-         مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1424 قمری.

-         مکارم شیرازی، آیت الله ناصر، احکام النساء، قم، مدرسه امام امیر المومنینg، 1426 قمری.

-         مکارم شیرازی، آیت الله ناصر، با همکاری جمعی از فضلاء، تفسیر نمونه، تهران دار الکت الاسلامیه، 1371 شمسی.

-         مکارم شیرازی، آیت الله ناصر، دائره المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام امیر المومنینg، 1427 قمری.

-         ناکس، دیوید، مقدمه‌ای برای ازدواج و خانواده، ترجمه کیومرث فرحبخش و دیگران، تهران، آوای نور، 1396 شمسی.

-         نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، احیاء التراث العربی، 1404 قمری.

-         هاشمی شاهرودی، سید محمود (زیر نظر)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل البیت علیهم السلام، قم، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی، 1426 قمری.

-         یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1409 قمری.