د پیسو چاپ او کنټرول
۱. د پیسو چاپ څه ته وايي؟
د پیسو چاپ هغه بهیر ته ویل کېږي چې یو هېواد له خپل مرکزي بانک څخه نوي پیسې جوړوي او بازار ته یې وړاندې کوي. دا پیسې کولای شي کاغذي وي، یا هم سکې (فلزي پیسې). د پیسو چاپ یواځې د حکومت لهخوا ترسره کېږي، او دا کار باید ډېر دقت سره وشي، ځکه چې که بېکچې پیسې چاپ شي، نو د هېواد اقتصاد ته تاوان رسوي.
کله چې حکومت احساس کړي چې بازار کې پیسو ته اړتیا ده، یا خلک راکړه ورکړه نه شي کولی، نو د پیسو چاپ ته مخه کوي. خو چاپول یوازې ستونزه نه حلوي. که دا پیسې د هیواد اقتصادي توان سره برابر نه وي، نو نرخونه لوړېږي، د توکو بیې زیاتېږي، او خلک له ستونزو سره مخ کېږي. دا حالت ته اقتصادپوهان "افراط زر" وايي.
مثلاً که یوه ورځ دولت بې له حسابه پیسې چاپ کړي، خلک به ډېرې پیسې ولري، خو دا پیسې به ارزښت ونه لري. ځکه چې د توکو مقدار پاته دی، خو د پیسو مقدار زیات شوی دی. نو هر څوک به غواړي څه واخلي، خو مالونه نه وي، او بیې به خېژي.
له دې امله، د پیسو چاپ یواځې یو تخنیکي کار نه دی، بلکې یو حساس اقتصادي تصمیم هم دی. حکومتونه باید د پیسو چاپ له لارې د خلکو اړتیاوې پوره کړي، نه دا چې بازار ګډوډ کړي. د پیسو چاپ تر ټولو مهم اصل دا دی چې باید د هېواد اقتصادي ظرفیت، تولید، صادرات، او مالي سیاست سره برابر وي.
۲. د پیسو چاپ قانوني واک له چا سره وي؟
د پیسو چاپ یو ډېر مهم او حساس کار دی. دا واک یواځې د دولت له خوا ورکړل شوی وي، او اکثر هیوادونو کې یواځې مرکزي بانک دا صلاحیت لري. په افغانستان کې دا کار یواځې د "افغانستان بانک" مسوولیت دی. هېڅ بل دولتي یا خصوصي ارګان دا اجازه نه لري چې پیسې چاپ کړي.
افغانستان بانک د افغانستان مرکزي مالي اداره ده، چې د پیسو چاپ، د اسعارو کنټرول، د افغانی ارزښت تنظیم او د مالیې له سیاستونو ملاتړ کوي. دا بانک قانوني واک لري چې نویو پیسو چاپ ته اجازه ورکړي، یا یې بند کړي، او یا هم زاړه نوې کړي.
دا واک ځکه مهم دی چې که هر څوک پیسې چاپ کولی، نو بازار به ګډوډ و، او پیسو به ارزښت نه درلود. ځکه نو دولتونه دا کار د قانون له مخې محدود کړی، او یواځې د یو واحد بنسټ له لوري ترسره کېږي.
د افغانستان بانک د پیسو چاپ لپاره د اقتصاد وضعیت، د بازار اړتیا، د وارداتو او صادراتو اندازه، او د اسعارو ذخیره ارزوي. که اړتیا وي، نو پیسې چاپوي، او که نه، نو د چاپ پروسه بندوي. دا کار باید له مالي او اقتصادي تګلارو سره برابر وي.
یوه بله مهمه خبره دا ده چې د پیسو چاپ نه یواځې داخلي، بلکې نړیوالې اغېزې هم لري. که یو هېواد د خپل اختیار نه غلطه استفاده وکړي، نو نړیوال بنسټونه لکه IMF یا World Bank پرې فشار راوړي. نو دا واک باید له قانون، عقلانیت، او اقتصادي مشورو سره مل وي.
۳. د پیسو چاپ او د افراطی پیسو خطر
که یو هېواد ډېرې پیسې چاپ کړي، پرته له دې چې اقتصاد یې پرمختګ کړی وي، نو دا پیسې به بې ارزښته شي. دې ته د اقتصاد پوهان "افراط زر" یا "تورم" وايي. افراط زر هغه حالت دی چې خلک ډېرې پیسې لري، خو د توکو بیې دومره خېژي، چې څوک نشي کولی څه واخلي.
د بېلګې په توګه، که یو کس یوه ورځ ۱۰۰۰ افغانۍ ولري، او وریجې په ۵۰ افغانیو واخلي، دا عادي بازار دی. خو که حکومت بېکچه پیسې چاپ کړي، بله ورځ هغه وریجې ۱۰۰ افغانۍ شي، او خلکو ته دېرش سلنه پیسې زیاتې ورکړل شي، نو دا پیسې به همدومره ارزښت ونه لري.
د افراط زر اصلي سبب دا دی چې بازار ته زیاتې پیسې راشي، خو د تولید یا خدمتونو اندازه هماغسې پاتې وي. یعنې تقاضا زیاته شي، خو عرضه نه وي. دا حالت بیې لوړوي، او خلک سخت متضرر کېږي. له دې امله، د پیسو چاپ باید محدود، سنجول شوی، او د اقتصادي ودې سره برابر وي.
د افراط زر یو بل خطر دا دی چې د خلکو باور له پیسو څخه کمېږي. خلک هڅه کوي چې شتمنۍ په ډالرو، طلا یا نورو باثباته توکو بدل کړي. دا کار بیا افغاني کمزورې کوي. همداراز، نړیوال سوداګر هم د بېباورۍ احساس کوي، او پانګونه نه کوي.
نو، که پیسې بېحساب چاپ شي، دا کار د هېواد اقتصاد ته تاوان رسوي، د خلکو قوتِ خرید کموي، د بېکارۍ کچه لوړوي، او د افغانی ارزښت راټیټوي. دولت باید دا خطر جدي ونیسي.
۴. د پیسو چاپ او د اقتصاد ترمنځ اړیکه
د پیسو چاپ کول باید د اقتصاد له حالت سره مستقیمه رابطه ولري. دا یعنې که اقتصاد قوي وي، تولیدات زیات وي، صادرات روان وي، او خلک کار ولري، نو پیسې هم چاپېدلای شي. خو که اقتصاد کمزوری وي، پیسې باید محدودې چاپ شي، ځکه چې نور به ارزښت ونه لري.
د پیسو چاپ د اقتصاد یوه وسیله ده، نه هدف. دا پیسې د اقتصادي راکړې ورکړې، پانګونې، معاشونو، او نورو چارو لپاره اړینې دي. خو که دا پیسې د تولید یا خدماتو سره متوازن نه وي، نو افراط زر منځ ته راځي، او خلک د خپلو پیسو په بدل کې څه نه شي اخیستی.
مثلاً، یو هېواد که لس میلیونه ډالر صادرات کوي، او د لسو میلیاردو افغانیو پیسې چاپوي، دا ښه توازن دی. خو که صادرات نه وي، او بیا هم زیاتې پیسې چاپ شي، نو بازار ګډوډېږي، او نرخونه لوړېږي. له همدې امله، پیسې باید د اقتصاد د ریښتینې اړتیا پر بنسټ چاپ شي.
د اقتصادي ودې له زیاتېدو سره، د خلکو تقاضا هم زیاتیږي، او دولت اړ کېږي چې زیاتې پیسې چاپ کړي. دا کار نورمال دی، خو یوازې تر هغه حده چې د بازار ظرفیت یې لري. که ظرفیت کم وي، او پیسې زیاتې وي، نو باور لهمنځه ځي.
په لنډو ټکو کې، د پیسو چاپ باید د اقتصاد په ستره هندسه کې ځای ولري، او حکومتونه باید له بیځایه چاپولو ډډه وکړي. د اقتصاد، صادراتو، تولید، او اسعارو ذخیرې سره توازن لرل کلیدي دي.
۵. د پیسو د چاپ تخنیکي بهیر
پیسې چاپول یو ډېر تخنیکي او محرم بهیر دی. دا کار یوازې د ځانګړو ماشینونو، مسلکي کارکوونکو، او خوندي شرایطو لاندې ترسره کېږي. اکثر هیوادونه د پیسو د چاپ لپاره ځانګړي چاپخانې لري چې "دارالضرب" یا "پیسو چاپ مرکز" ورته وايي.
په افغانستان کې د پیسو چاپونه د هېواد نه بهر ترسره کېږي، خو پلان شته چې دا کار داخلي شي. پیسې د ځانګړي کاغذ نه چاپېږي، چې دا کاغذ ضد اوبه، ضد پارچه، او ضد جعليکونې خاصیت لري. پر دې کاغذ خاص رنګونه، امنیتي نښانونه، او نندارتي نخښې لګول کېږي.
له دې سربېره، د پیسو په چاپ کې "واټرمارک"، "میکرو پرنټ"، "سری نمبر"، او "شیشهیي تار" کارېږي، ترڅو جعلي جوړونه سخته شي. دا نښې یوازې د اصلي پیسو پر مخ وي، او ماشینونه یې پېژني.
چاپ شوې پیسې له څو پړاونو تېرېږي، لکه ډیزاین، چاپ، کټ، شمېرنه، بستهبندي، ذخیره، او بالاخره انتقال. دا ټول مراحل د امنیتي څار لاندې وي، ځکه چې دا یو ملي شتمنۍ ده.
یوه مهمه خبره دا ده چې پیسې باید په داسې شکل چاپ شي چې د اوږدې مودې لپاره استعمالېدونکې وي. د دې لپاره کیفیت، رنګ، ضخامت، او امنیتي ځانګړتیاوې له مخکې ارزول کېږي. د جعلي پیسو مخنیوی، د خلکو باور، او د بازار ثبات د همدغو تخنیکي اقداماتو پورې تړلی وي.
۶. د اسعارو ذخیره او د پیسو چاپ ترمنځ رابطه
د پیسو چاپ او د اسعارو ذخیره ترمنځ یوه مهمه رابطه شته. اسعار یعنې هغه بهرنۍ پیسې چې یو هېواد یې په بانکونو یا خزانه کې زېرمې کړي وي، لکه ډالر، یورو، یا طلا. دا اسعار د هیواد اقتصادي باثباتهوالي نښه ګڼل کېږي، او که هېواد قوي اسعارو ذخیره ولري، کولی شي له اقتصادي فشارونو سره مقابله وکړي.
کله چې یو هېواد غواړي پیسې چاپ کړي، باید وګوري چې څومره بهرني اسعار لري، څومره صادرات لري، او څومره تولیدات لري. که اسعارو ذخیره کمه وي، او بیا هم زیاتې پیسې چاپ شي، دا کار د افغانی ارزښت کموي، ځکه چې پیسو شا ته قوي تضمین نه وي.
د اسعارو ذخیره د پیسو ارزښت تضمینوي. د بېلګې په توګه، که افغانستان بانک یو میلیارد ډالر لري، نو دا بانک کولی شي چې د افغانی ارزښت وساتي، ځکه چې هر وخت دا ډالر بازار ته عرضه کولای شي. خو که دا ذخیره کمه شي، نو خلک به پر افغانی بېباوره شي.
د اسعارو ذخیره همداراز د نړیوالو راکړو ورکړو لپاره مهمه ده. هېوادونه باید واردات په ډالرو یا نورو اسعارو وکړي، نو که دا ذخیره نه وي، دولت مجبوریږي چې د افغانی ارزښت راکم کړي. دا کار د پیسو چاپ سره مستقیمه رابطه لري: که ذخیره قوي وي، نو چاپ نورمال کېږي، او که نه وي، نو باید د چاپ پروسه وځنډول شي.
نو، د پیسو چاپ باید د اسعارو له ذخیره سره همغږي ولري، او دولت باید د پیسو چاپ ترمخه دا ذخیره ارزیابي کړي، تر څو بازار با ثبات پاتې شي.
۷. د پیسو کنټرول لپاره د بانک رول
مرکزي بانک، یا په افغانستان کې "افغانستان بانک"، د پیسو د کنټرول اصلي ارګان دی. دا بانک نه یوازې پیسې چاپوي، بلکې د بازار پیسو مقدار تنظیموي، د اسعارو پر نرخ نظارت کوي، او د افغانی ارزښت ثابت ساتلو لپاره کار کوي.
د پیسو کنټرول یعنې دا چې بانک وګوري بازار کې څومره پیسې روانې دي، څومره اړتیا شته، او څومره باید زیاتې یا کمې شي. که بازار کې پیسې زیاتې شي، او بانک یې کنټرول نه کړي، نو تورم منځ ته راځي. که پیسې کمې وي، راکړې ورکړې سستې کېږي، بازار ودرېږي.
د بانک یو مهم ابزار د "بازار مداخلې" دي. دا یعنې که بازار کې ډالر کم شي او افغانی ارزښت لهمنځه ولاړ شي، نو بانک ډالر بازار ته وړاندې کوي. یا که خلک ډېر ډالر بازار ته راوړي او افغانی زیات شي، بانک افغانی بېرته له بازاره راټولوي.
د بانک بل رول دا دی چې د سود نرخونه تنظیموي، د صرافۍ شرکتونه تنظیموي، او له تجارتي بانکونو څخه د راپورونو پر اساس تصمیم نیسي. که اړتیا وي، بانک کولی شي پيسې له بازاره راوباسي یا بازار ته نوې پیسې وراضافه کړي.
نو د افغانستان بانک نه یوازې پیسې چاپوي، بلکې د اقتصاد نبض هم ساتي. د دې بانک فعاله پالیسۍ د افغانی ارزښت او د پیسو مقدار تنظیموي، او د خلکو اقتصادي باور پیاوړی کوي.
۸. د جعلي پیسو خطر او د کنټرول میتودونه
جعلي پیسې یو له هغو جدي خطرونو څخه دي چې اقتصاد ته ډېر زیان رسوي. جعلي پیسې هغه ناسمې، غیراصلي پیسې دي چې د دولت له اجازې پرته چاپ شوي وي. دا کار اکثراً مجرمان، قاچاقبران، یا داسې ډلې کوي چې غواړي له اقتصادي نظام سره لوبي وکړي.
جعلي پیسې د اصلي پیسو په شان ښکاري، خو ارزښت نه لري. که دا پیسې بازار ته راشي، خلک به دوکه شي، اصلي پیسې به له بازاره ووځي، او د افغانی پر وړاندې د خلکو باور کمېږي. همداراز، دا کار د تور بازار، قاچاق، او جرمونو سبب کېږي.
د جعلي پیسو د کنټرول لپاره بانکونه څو لارې کاروي. لومړی، د پیسو چاپ باید د خاصو امنیتي نښانو سره وي. دا نښانې لکه واټرمارک، مخفي رنګونه، میکرو لیکونه، شفاف تارونه، او ځانګړي نمبرونه دي چې جعلي کوونکي نشي کاپي کولی.
دوهم، دولت باید د پولیسو او استخباراتو له لارې جعلي پیسې پیدا، او مجرمان ونیسي. د بانکونو، صرافانو، او د پیسو د چلولو ادارو کارکوونکي باید روزنه ولري چې جعلي پیسې تشخیص کړي.
دریېم، عام خلک هم باید پوه کړل شي چې پیسې څنګه معاینه کړي. که دا پوهاوی زیات شي، جعلي پیسې به ډېر ژر وپیژندل شي او بازار ته به خطر نه وي.
نو، د جعلي پیسو د مخنیوي لپاره ګډ کار ته اړتیا ده: تخنیکي امنیت، قانوني تعقیب، او عام پوهاوی. یوازې دا درو لارو سره دولت کولای شي اقتصاد له دې خطره وژغوري.
۹. د نړېوالو مقرراتو سره د پیسو چاپ اصول
د پیسو چاپ یواځې داخلي موضوع نه ده؛ دا یوه نړیواله مالي مسأله ده. نړیوال بنسټونه لکه د پیسو نړیوال صندوق (IMF)، نړیوال بانک (World Bank)، او د نړیوال مالي نظام نور ارګانونه د پیسو چاپ لپاره ځانګړي اصول لري.
دا اصول وايي چې هېڅ هېواد باید دومره زیاتې پیسې چاپ نه کړي چې د نړیوالو اسعارو پر وړاندې یې ارزښت لهمنځه لاړ شي. ځکه دا کار یوازې د دغه هېواد لپاره نه، بلکې د ګاونډیانو، شریکانو، او نړیوالو بازارونو لپاره هم خطر لري.
د بېلګې په توګه، که یو هېواد بېکچه پیسې چاپ کړي او خپله پولي پالیسي ګډه وډه کړي، نو نور هېوادونه ورسره سوداګرۍ ته زړه نه ښه کوي. صادرات، واردات، پانګونې او مالي قراردادونه له خطر سره مخ کېږي.
همداراز، IMF پر هېوادونو نظارت کوي، او که څوک له اصولو سرغړونه وکړي، هغوی ته قرض نه ورکوي، مرستې بندوي، یا اقتصادي بندیزونه لګوي.
دا نړیوال اصول وايي چې پیسې باید د تولید سره برابر چاپ شي. د اسعارو ذخیره، ملي عاید، د بازار تقاضا، او صادرات باید له پیسو سره متوازن وي. که نه، تورم، د اسعارو سقوط، او اقتصادي بحران منځ ته راځي.
نو که یو هېواد غواړي نړیوال باور وساتي، باید د پیسو چاپ کې له نړیوالو اصولو، شفافو پالیسو، او مسوولانه پالیسي کار واخلي.
۱۰. د پیسو چاپ او د خلکو باور
د پیسو ارزښت یوازې له کاغذ، چاپ یا بانک نه جوړېږي؛ بلکې د خلکو له باور سره تړلی دی. که خلک باور ولري چې پیسې ارزښت لري، نو پیسې چلېږي. خو که باور لهمنځه لاړ شي، نو که هر څومره ښایسته پیسې چاپ شوې وي، ارزښت به ونه لري.
د بېلګې په توګه، که یو څوک پوه شي چې دولت بېکچه پیسې چاپ کړي، او دا پیسې له اقتصاد سره توازن نه لري، نو کوشش به وکړي چې پیسې په طلا، ډالر یا نورو شتمنیو بدل کړي. دا کار د افغانی ارزښت کموي، او بازار ته فشار راولي.
همداراز، که خلک پوه شي چې بانکونه، صرافۍ، یا دولت له قانون سره برابر کار کوي، او د پیسو چاپ منظم دی، نو باور به زیات شي. د دې باور له کبله خلک خپلې شتمنۍ په افغانی ساتي، راکړې ورکړې کوي، او اقتصاد وده مومي.
د خلکو باور زیاتولو لپاره دولت باید شفاف پالیسي ولري، خلکو ته معلومات ورکړي، د تور بازار مخه ونیسي، جعلي پیسې ختمې کړي، او د افغانی ارزښت ثابت وساتي.