آمونیم نایټرایټ څه دي او کله خطرناک کېدای شي؟

لیکنه: نګین کرګر

آمونیم نایټرایټ یو جامد سپین رنګې په اوبو کې منحل مواد دي. دا سملاسي نه سوځي خو که چیرته د نورو سوند موادو یا اوراخیستونکو موادو سره نږدې وي نو اور اخلي او د اور اخیستلو په وخت کې دا مواد زهري نایټروجن لرونکي ګازونه خپروي.

آمونیم نایټرایټ د آمونیا او نایټریک تیزابو څخه جوړیږي، چې د کیمیاوي سرې، انټیبیوټیک او خیمرمایه، د خوندي چاوديدونکو موادو او اورلګید جوړولو لپاره کارول کیږي. همدارنګه دا مواد د معدن د کیندلو، تعمیر جوړولو او د تیږو ماتولو لپاره هم کارول کیږي چې اتیا فیصده همدا مواد د چاودېدونکو توکو په حیث استعمالیږي.

په شلمه پیړۍ کې د آمونیم نایټرایټ دغه ناڅاپي چاودنو د ‌‌‌‌‌‌ډیرو خلکو ژوند واخیست لکه په دوزره څلورم کال کې د شمالي کوریا د اورګا‌‌‌‌‌‌ډي پيښه چې دولس کیلومتره د چین په سرحد کې پېښه وه. شمالي کوریا په رسمي ‌‌‌‌‌‌‌ډول وویل چې ۵۴ کسان مړه او ۱۲۴۹کسان ټپیان شوي دي.

همداسې څلور کاله وروسته ‌‌‌‌‌‌ډیر کسان مړه شول چې د چاودیدونکو موادو لارۍ په مکسیکو کې اور واخیست.

په ۲۰۱۵ کې ‌‌‌‌‌‌ډیر کسان د چینپه  تنجین ایالت کې مړه شول چې د اته سوه ټنو کیمیاوي موادو لکه آمونیم نایټرایټ، پتاشیم نایټرایټ. او کلسیم کارباید ساتل شوي وو، او د آمریکې په تکزاس کې کله چې د سرې یوې ذخیرې اور واخیست او په فرانسه کې هم همداسې حادثه شوې ده.

کله چې آمونیم نایټرایټ د نورو عضوي کیمیاوي موادو سره یو ځای شي نو ‌‌‌‌‌‌ډیر مٶثره چاودیدونکي مواد چې د تعمیر جوړولو لپاره کارول کیږي ترې لاس ته راځي.

د ۱۹۹۵ کال د اوکلاهوما د ښار تروریستي پیښې علت هم آمونیم نایټرایټ وو چې پکې ۱۶۸ کسان ووژل شول.

همداسې په آمریکا کې دوه تنه  په همدغه علت اعدام شول چې دوی دغه کیمیاوي وسلې د دولت په ضد کارولې وې.

د کیمیاوي وسلو د تړون او د تروریزم په ضد د قوانینو د مخنیوي له مخې د دغه موادو د نهه سوه ټنو ذخیره کول غیر قانوني دي او باید پلټنه یې وشي.

په (۲۰۰۱) کال کې د ناروې په اوسلو ښار کې یو نارویجي د دغه موادو څخه په جوړ شوي بم ۷۷ کسان مړه کړل. همداسې د القاعده د جنوبي آسیا غړو د هندوستان د محکمې مخته په یو بکس کې دا مواد ځای پر ځای کړي وو چې په نوي ‌‌‌‌‌‌ډهلي کې دا چاودنه وشوه.  دنړۍ په بېلابېلو برخو کې داسې ‌‌‌‌‌‌ډیرې پېښې ثبت شوې دي.  آمونیم نایټرایټ په زراعت کې استعمالیږي چې په خاوره کې نایټروجن واردوي کوم چې د بوټو غله جاتو او زراعتي توکو د زرغون کیدلو سبب ګرځي. خو په نورمال حالت کې دا ‌‌‌‌‌‌ډیره سخته ده چې دا مواد اور واخلي ځکه د اورلګیدنې د تودوخې درجه یې د دوه سوه درجو څخه پورته ده. آمونیم نایټرایټ په کیمیاوي خاصیت کې یو آکسیدایزر دی چې د اورلګیدنې د چټکتیا سبب ګرځي خو خپله ژر اور نه اخلي د بیروت په چاودنه کې د تور او سور لوګیو لیدل دا ثابتوي چې د همدې آکسیدایزر خواصو له کبله د آمونیم نایټرایټو ساتل  خاصو شرایطو ته اړتیا لري. لکه د تودوخې د لوړې درجې، د اور لګیدونکو سوند موادو، او د تیلو څخه باید لرې او خوندي په قانوني اندازه وساتل شي.

آمونیم نایټرایټ ولې خطرناکه دي؟

په قانوني ‌‌‌‌‌‌ډول یو هیواد باید د ټاکلې اندازې څخه زیات آمونیم نایټرایټ زیرمه نه کړي، ځکه دا مواد خپله اور نه اخلي خو که چیرته ورسره بیروني عوامل ګ‌‌‌‌‌‌ډ شي نو ‌‌‌‌‌‌ډیر قوي انفجار کولی شي، چې نړیوال یې په تیرو څو ورځو کې په بیروت کې شاهدان وو.

د کیمیاوي وسلو د تړون په اساس او د تروریزم د مخنیوي د قوانینو له مخې یو هیواد یوازې کولی شي چې نهه سوه ټنه آمونیم نایټرایټ زیرمه کړي، ځکه دا مواد په زراعت کې استعمالیږي د خاورې د لا ښه کولو لپاره نایټروجن ضروري دی خو باید د روغتیا او خوندیتوب قوانین پکې مراعات شي .

آمونیم نایټرایټ یو ضروري ماده ده ځکه بدون له دې څخه زراعت مخته نه ځي خو ‌‌‌‌‌‌ډیرې پاملرنې ته هم ضرورت لري.

د آمونیم نایټرایټ د چاودنې وروسته په آسمان کې سور رنګ، سپین رنګ او فولادي رنګه ‌‌‌‌‌‌دوړې پیدا شوې.

فولادي رنګ او او سور رنګ چې د چاودنې څخه پورته راوتلي دوه شیان وړاندیز کوي: هغه چې آمونیم نایټریټ شتون درلود او دا د وسلې لپاره نه وه ، د خورا تور تور لوګیو سره چاودنو په ګوته کړې چې ټول چاودیدونکي توکي ندي سوځیدلي ، پدې معنې چې دا نظامي چاودنه نه وه ، او آمونیم نایټریټ سوځیدلى سور لوګۍ هم دا ښکاره کوي. هغه چاودنه ګرم ګاز تولیدوي چې په چټکۍ سره لوړیږي. پورتنۍ هوا دا تودوخه ګاز له منځه وړی ځکه چې هڅه کوي پورته خواته حرکت وکړي ،خو دا ذرات ښکته لور ته فشار ورکوي او ځانګړي شکل لکه مړخیړي رامنځته کوي. دا پدیده د ریلي ټیلر بې ثباتي بلل کیږي ، کوم چې د مختلف کثافتونو دوه موادو (مایعاتو یا ګازونو) ترمنځ تعامل بیانوي کله چې دوی وي په چاودنه کې ، لږه ګرمه هوا ډیره ګرمي هوا سړه سره یوځای شي رامنځته کیږي او د مړخیړي شکل ته ورته دی له همدې امله د مړخیړي وريځې په اټومي چاودنو پورې محدود نه دي.