جنګي جرمونه کوم دي؟
لیکنه ـ ریاض مقامزی
په کوم هېواد کې چې جنګ وي، هلته خلک حتما د جنګ له بېلابېلو اصطلاحاتو سره مخ کېږي. په هېواد کې د جګړې له شدت سره نړېوالې ټولنې د جنګي جرمونو د ترسره کېدو خبر ورکړ او ویې ویل، چې دوی به د جګړې د خواوو له لورې د ترسره شوو اعمالو څېړنه کوي. اوس پوښتنه دا ده، چې جنګي جرمونه څه ته ویل کېږي؟
په دې لیکنه کې به مو همدا پوښتنه ځواب شي.
لنډه تاریخچه
د تاریخ په اوږدو کې بېلابېل لوی او واړه جنګونه ترسره شوي دي. همدارنګه هر چا تر خپلې وسې ظلم او جنګي جرمونه ترسره کول. له دې سره ـ سره په ځينو سیمو کې به د جنګ ځانګړي اصول او مقررات هم موجود وو. ترې سړی غړاوی به لوی شرم او جرم ګڼل کېده.
د جنګي جرمونو اوسنۍ اصطلاح (War Crimes) په "۱۹۴۵ز" کې د "London Charter of the International Military Tribunal" په نظامي محکمه کې رامنځته شوه. همدارنګه د سولې او بشریت پر وړاندې جنایات هم تعریف او وپېژندل شول. البته دا باید هېر نه کړو، چې د جنګ پر اصولو او جنګي جرمونو تر دې وړاندې هم بحثونه او مناظرې شوې وې.
جنګي جرمونه څه ته وايي؟
موږ او تاسو په یوه خاورینه سیاره کې ژوند کوو، چېرته چې انسان ورو ـ ورو د تمدن پر لورې ګامونه واخیستل. خپلې سیمې یې پراخې کړې او د خپل بد عادت (حرص) له امله یې پر خپلو شتمنیو قناعت و نه شو او پر نورو خلکو یې حملې پیل کړې. دې چارې جنګ ته لاره هواره کړه.
مګر په دې نړۍ کې د ژوند، مینې، جنګ او بل هر عمل لپاره خپل اصول او مقررات وټاکل شول او موجود دي. له همدې اصولو او منل شوو مقرراتو څخه سرغړاوی جرم بلل کېږي. جنګ هم په نړېواله سطحه خپل اصول لري او ترې سرغړونه جرم بلل کېږي. باید یادونه وکړو، چې په انګلېسي کې یې "War Crimes" بولي.
د جنګي جرمونو عمده ډولونه:
- ـ د تسلیم شوو ځواکونو وژل
- ـ د ماشومانو وژل
- ـ له بندیانو سره بد چلند
- ـ د اقلیتونو ټولوژنه
- ـ قصدي قتل
- ـ شکنجه
- ـ غیر انساني سلوک
- ـ نورو ته قصدا د درد ورکوونکو سزاوو ټاکل
- ـ پر غیر نظامي کارکوونکو برید
- ـ په عامو وګړو بریدونه کول/ ځانمرګي حملې
- ـ په زوره له یوې سیمې د غیر نظامي وګړو ویستل/ بل ځای ته وړل
- ـ له منع شوو وسلو کار اخیستل (شیمیايي، باکتریالوژيک او اور بلوونکي وسلې)
- ـ د بل چا له نښو، سیمبولونو او علایمو د خپل ځان په نفع ګټه اخیستل (چل او دوکه)
- ـ د عامه او شخصي شتمنيو لوټل
نو که کومه جنګي ډله پر پورتنیو کړنو تورنه شي او بیا پرې ثابت شي، نړېوالې محکمې دا قضيې څېړي او د نړېوالو اصولو سره سم پرېکړې کوي.